17 August 2025

Tlahpawi

Lusei khuangchawiah hian Tlahpawi an awm ṭhin a, Sadawt puitu a ni a, a nghawng belval hi a chang ve ṭhin.

Thingthiah/Thingdim

Khuangchawinaah hian, khuangchawi tur kha lal emaw, mi ṭha deuh tak emaw a nih chuan an pu (a nupuia pa), khualkhuaa awm kha, Khuangchawi huna lo lâm turin thingthiah an ti a, sawhthing zailep thil khawm kha a pute khua an inah a va thiat ṭhin a ni. Chutianga va thiattu kha an pu khan vawkpui a lo talh tur a ni a, chumi hnuah chuan an pu khan val upa hovin tlangval fel deuh deuh a sawm khawm a, khuallam chi tinreng kha zan tin deuhthaw an zir ṭhin a. Khuangchawi ni a lo thlen chuan, heng mikhualte hi khuangchawina khuaah an va lâm ṭhin a, Chuvangin an lâm kha khuallam an ti a, khuallam lo chhuahna niin chi hrang hrang a awm. Khami nia lam hote kha thingthiah an nih tawh avangin thîngdim an ti.

An pu kha khualkhuaa mi ni lova tualchhung mi a nih pawhin, an tih dan khi a ngai reng tho a ni. Khuallam hi khuangchawitu tihropuina a ni a, sial emaw, a tlem berah cheng 40 emaw an hlawhtir ṭhin.

Note: Thîngthiah/Thîngdim tiha 'thing' hi Sawhthing tiha 'thîng' thluk/lam dana lam tur a ni.

Sathingzar/Kelkhawthang

Sekhuang leh Khuangchawi-ah hian a hma daih thla thum velah sathingzar hi an lo ti ṭhin a. Nula leh tlangval an sawm chiam a, kawtchhuah lûn lam deuh berah khan thing hring an ek khawl ṭeuh va, kawng dung tluanin an zar ṭhin a, furlong 2 (furlong 1 hi metre 200 vel a ni) emaw laia thui te an zar a, se talh huna a sa chhumna tur a ni. Hemi ṭum hian 'thing ek zu' a awm a, nula leh tlangval pual a ni na a, an in duh mang lo, paho bawk kha a intu an ni ṭhin.

Sathingzar nan hian kel chal hmul sei tak an talh ṭhin a, chu chu naupangho hian an chaih a, a hmul kha tlangvalhovin an inchuh a, a nung chung khan an hlep huai huai mai ṭhin a, a bê rawng rawng ṭhin. Chutianga an hman ṭhin kel chu Kel khawthang an ti.

Thlahpa/Mitthi râwp lam

Thlahtu bul sawina a ni. Mizo sakhuanaah hian 'Sekhuang' an hmang ṭhin a, sechal ki kheh tawh emaw, a ki hmawr hawng tawh emaw hi an talh ṭhin. Sepa a ki hma lam kheh tawh hi Khuangchawi nan emaw, Sekhuang atana talh tlak tawha an ngaih avangin 'khuang kân rual' tiin an sawi ṭhin. 'Sekhuan' nan emaw, 'Khuangchawi' nan emawa hman tlâk tawh tihna mai a ni.

Sekhuangah hian Luseiho chu mitthirawp an lam ṭhin a, chuvangin 'sekhuang' tih ai mahin Mitthirawp Lam tiin an sawi zawk mah ṭhin. Mitthi râwp lam dan chu, an chhungte thi tawh an hriat phâk zawng zawng kha an ruang (lem) an din a, mau ṭawn kualah hian an din kualtir a; nu ṭhenkhat phei chuan an fa thi tawhte kha mawi tak takin an chei a, an lung a tileng a, an ṭah an ṭah phah ṭhin. Lal mualah emaw, anmahni kawt zawlah te pawh a rem chuan an lam a, an ropui ni tak a ni. An milim chei zingah khan an thlahtute an hriat tawp ber kha 'thlahpa' an ti a, lian bik takin an siam a, muala an lâm laite khan "Zu ka tawk e" an ti a, zu an tulh ṭhin.

B. Lalthangliana hrilh fiah dan:

Sekhuan (Sekhuang) an hmannaa a ruaipui ni zanah hian Mitthi Rawp Lam an hmang a. Hemi ni hian milim dinna tur hlâng lian tawk tak, zawn theihin an siam a. A zawn nan phulraw pali an hmang ṭhin. Milim siam thiam deuh an ruai a, an chhungte thi tawh zawng zawng — naupang, nula, tlangval emawte chu a ang thei ang berin, a hma daiha an lo khawl khawm tawh lamu-in an siam a, a lu tuamna tur phei chu a hranpain puan an lo tah diam a. An chhung thi tawhte hming an vuah thliah thliah a. An thlahtu zinga an hriat hlat ber lim chu lian bik takin an siam a, chu chu "thlahpa" tiin an vuah a; hlângah pawh a laiah an dintir ṭhin. Milimte chu puanchei te, kawrzeh te, ṭhi leh ngûn tein an chei ṭhin a ni.

Chung milimte chu khumâiah an dah a, tukverh an dahpui a, an la lut leh a. An se talh sa tui lai kha hmawlhin an thil a, milim âwm velah an vit bur a. An chei a, an sawngbawl vel lai chuan nu ber chu a fa thi tawhte ngaiin a ṭap hawm hawm a. A limte chu a bia a, anmahni vekin an chhang leh a, an lung a chhe thei hle ṭhin.

Pa berin milimte chu ama pa (amah hringtu) a thih tawh chuan, a ṭan nana hmangin zu a tulh diat diat a. A tulh kim vek hnu chuan a ṭap hawm hawm a. Tichuan, mualah an zawn chhuak ta ṭhin a ni. An zawn chhuah tak tak hma hian darkhuang te, darbu te leh khuang an rem a, dar hla an sap a. Tufahovin hlâng chawpin an sêp a; an khuain an thlir ṭhup a, hmuhnawm an tiin ropui an ti em em a ni. A tlangpuiin 'sekhuan' leh mitthi rawp lam hian ni li vel a awh ṭhin.

Dawitlak

Mizo sakhuanaah hian 'Sedawi' hi sial an talhna hmasa ber a nih avangin, 'sedawi' an ti a. Sepa tuai, a ki kutphah chen verh vawrh a nih chuan 'dawitlak' an ti a, chutiang rual chu an hmang ber. 'Dawitlak' chu Sedawi hmannaa sial talh tlak tihna tluk a ni awm e.

Tin, sedawiah hian sial a tlu ta ruah mai a, Luseite chuan 'Pathian sa' tiin vawkpa te pawh an talh bawk ṭhin a ni. Heta 'sa' tih hi pathian emaw, sakhuanaa 'sa' kha ni lovin, pathian pual sa sawina niin a lang.

Mualbuh/Sabebuh

Chawng an hmannaah khan vawkpa pahnih leh vawkpui an talh a. Vawkpui chu an buhchiar a, chu chu 'mualbuh/sabebuh' an ti a, naupangho hrai nan an hmang ṭhin.

Sumdeng zu/Thing ek zu

 'Khua' biaknaah emaw, 'chawng' an hmannaah emaw zu ngân 40 tal a sa (bilh) tur a ni a, chumi atan chuan nula leh tlangval sawm khawmin buh an deng tlut tlut ṭhin a, chung buhdengte tan zu ngân 7 a ṭheh ang; chu chu 'sumdeng zu' an tih chu a ni. Zu hming a ni lo va, an thil tih azira a hming an vuah mai a ni.

Chutiang bawkin sa chhumna turin nula leh tlangvalin thing an phur a, chungho tan zu ngân 5 an ṭheh leh a, chu chu 'thing ek zu' an ti leh mai a ni.

Note: Ngân hi buhvai dip leh a kem inpawlh ṭin khat hi ngân khat a ni.

Vawkpa sût nghâk

'Sa' biakna, sakung phunaah khan an vawkpa mal vulh hmasak ber emaw, an vawkpa lian ber emaw an talh ṭhin a. Chu an vawkpa talh lu leh a sa serh dangte chu kawmchar sût, khanchhuk leh tlûng inkar laiah an târ ṭhin a, chuvang chuan vawkpa kha 'vawkpa sût nghâk an ti a, sakhuana thilah lo chuan kawng dangah tihral thiang lo a ni.

Vawkpa pahnih pathum a ruala an vulh a nih chuan, a tê zawka te kha lal emaw, mi lian dang emaw pawh an talh (sak) mai thei a, a lian ber kha chu 'vawkpa sût nghâk' a ni a, sakhaw hmanna ngei ngei tur a ni. A tê dang, lal leh mi lian tana an talh chu an ei tur a ni thung.

Vawkpa talh hi ni thum serh tur a ni a, an talh ni aṭanga a tûk thumna kha 'inthen tûk' an ti a, an Sadawt hman khan a rawn thian a, 'sa serh' eng emaw ber an pe leh ṭhin. Chumi hnuah chuan ni dang ang bawkin eng pawh a ni thei tawh ang a, mikhualte pawh an be thei tawh ang. Sadawt khan vawkpa ngûm a hlawh ṭhin. 

Tlangvalin nupui a nei a, a indang a nih chuan ama puala sakhua nei ve tawh turin vawkpa sût nghâk a talh a ngai a; sakhaw dang biain a sakhaw biak a thlak dawn chuan, a hnam nena a inleh a ngai a. Chumi atan chuan 'vawkpa sût nghak' bawk a talh a ngai a, chu chu 'saphun' an ti.

25 April 2025

Buh ṭhan dan

  1. Ngai a zem: Buh a lo ṭo va, ngalrek chen vel a lo nih hian ngal a zem tiin an sawi a.
  2. Khup hawlh: Tlemin a lo lian deuh va, khup thleng vel a lo nih hun hi a ni.
  3. Kawng thleng: Buh hi kawng chen vel a lo nih hun hi a ni.
  4. Awm hawlh: Buh kara han kal vela lu lam deuh chauh a lan theih hun hi a ni.
  5. A nghapui mei: Buh a lo ṭhang leh deuh va, a inzawn lo zela awm ṭhin a kau sang ber lehlam lehlam a lo inzawn ta chiah a, sangha mei ang deuhva a lo lan tawh hun hi a nghapui mei an ti.
  6. A mawi: Buh kungin châng a nei a, a vui tur a lo insiam ṭan a, chutiang hunah chuan a kheh hmul theih tawh e an ti a, 'a mawi' tiin an sawi ṭhin a ni.
  7. A tûlzum: A mawi aṭangin a lo ṭhang danglam leh deuh va, a kau sang ber a malṭan tawh a, buh hnah hmawr a lo rêk a, a lo rai ṭan a, hetih hun lai hi a tûlzum an tih hun chu a ni.
  8. A chawngawi lû: Buh rai ṭan tir tê hmawr hi a lo zum pet a, khau chi khat, lu zum pit pet, chawngawilu an tih mai lu ang deuhva a awm lai hi a chawngawi lû an ti ṭhin.
  9. Buh vui: Buh rai pawh a lo puam ṭan a, a rai hmawrah khan a lo hmul ther a, hei hi a par a ni a, buhfang siamtu ber tur a ni tawh a, hlo thlawh paha khawih darh palh leh tihṭilh palh theih a nih tawh avangin hemi hun hma hian hlo thlawh zawh hman ngei an tum ṭhin a ni.
  10. A inthehṭhil: Buh rai a lo keh a, a fang a lo pum a, buhvui pangngai tur anga a lo awm hun hi a inthehṭhil an tih hun chu a ni. Buh vui inhlawm tlat kha a lo kak ṭan tihna a ni ber.
  11. Buh hmawr hmin: Buh a han inthehṭhil a, a vui pangngai a lo ni ta a, zawi zawiin hmin lam a lo pan a, a hmawr lam a lo eng ṭan a, hetih hun lai sawina hi a ni a, buh a êng ṭan ti pawhin an sawi. A lo hmin nasa tial tial a, a hma zual deuh chu a vui pum a lo hmin kim ṭan a, hetih hun lai hian 'nau chaw tur a lawr theih tawh' an ti a, October thla tawp lam a ni ber.
  12. A vû: Buh a lo hmin tak tak a, buh ṭha tak takah chan ralkhat aṭanga han en pawh hian a eng satliah mai ni lovin a sen lam pawl lek lek khawpin a lo eng tak tûk thei a, chutiang chu a vû an ti ṭhin a, hmun ṭhenkhatah chuan sawi dan dang pawh a awm maithei e.
  13. A hmuih: Kum chhiat kum emaw, vanduai kum emaw chuan buh vui insiam hian fang nei pum zo lovin, buh a lo thu a, buhfang awm lovin a lo si zo ta ṭhin a, chutiang chu a hmuih an ti ṭhin a ni.
  14. A ngui: Buh seng zawh hman loh emaw, la lak hman loh hrim hrim vang emawin, buh vui kuang kha a lo zawi hman a, chutiang chu a ngui an ti a, buh vui kha lek kawh zo lovin a lo tliak hman ta ṭhin a ni. Chutiang hunah chuan a seng sawt theih tawh reng reng loh bakah, hmaih a tam duh tawh ṭhin avangin a uiawm duh em em bawk. Chuvangin, a ngui hman hmaa seng zawng hram tumin theih tawpin an ṭang ṭhin a ni.

Hlo thlawh dan chi hnih

Hlo thlawh dan hi a tlangpuiin chi hnih a ni deuh ber a, chu chu 'hmatung' leh 'sirsawn' a ni.

Hmatung:

Hmatung hlo thlawh danah chuan, hlo thlo tura bung (bu) tlar khan an bula mite rual tawk zelin, mahni hmazawnah an thlo ngar ngar mai a, an hma zawn an hlen (zawh) hma loh chuan chutiang chuan an thlo char char ṭhin. Hna a sawt lo deuh zawka ngaih a ni.

Sirsawn:

Hlo thlo tur an han bung (bu) tlar a, khang intlar zinga a sir ve vete kha 'hmasir' an ti a. Hlo thlote chuan thlawh pahin hmasirte kha an rawn nêk phei a (hmasir panin an thlo phei tihna a ni). Tichuan, a sir zawngin (hma) an han sâwn a, an innek khawm chêp ta hle a. Sir sawnna tur awm lova hmatung ang deuhva an han thlawh chhoh ngar ngar theih hnuah an bun ṭanna chin ai khan an hma chu a lo sang ta hle a. Chutianga a sang ta hle tiha a hmasirin a tawk chin a tih kha 'hma tar' an ti.

Chumi hnuah chuan, zawi zawiin hmasir lehlam nêk zawngin a zir lehlam panin an han sawn phei ve leh ta a; hmasir pakhat zawk (an nêk phei hnuhnun zawk) chuan hma a han tar leh hnuah an sawn let leh ta zel ṭhin a ni. An thlawh chin tur zau zawng, hma an phelna tur te, sir sawn khata hma an tar sân chin tur te hi hmasir kuta innghat vek a ni.

He hlo thlawhna ṭawngkam hi, tunlaia kan ṭawngkauchheh hrang hrang — 'hmasawn' tih te, 'hmathlir' tih te, 'hma la' tih te, 'hmalakna' tih te lo chhuahna bul a ni.