25 October 2020

Aw ka thlarau tho la, hlim takin!

Tunlai chu mihring nun derthawnzia leh mihring taksa hi eng mah lo mai a nihzia keimahah a chiang hle mai a, ka ngaihtuahna a luah ngut ngut fo mai nia. Khawvelah hian mihring/minung tia kan sawi hi a tak takah chuan 'thlarau' mai niin a lang. Kan taksa hi thil pakhat ve mai chauh a ni a, mihring siam chawp hmanrua/bungrua tam tak aiin a daih rei lo zawk.
 
Kan taksa hi chen chilhtu, thlarau avanga nunga che ve chauh a ni a, chu thlarau chu kan thunun theih miah loh, a duh hun hunah a chen chilh taksa chhuahsan thei a ni leh ta nghal a. Chu mai a ni lo, eng tikah nge a chhuahsan dawn a, khawi hmunah nge tih thlengin kan hre thei lo.
 
Khawlai i kal lai te, lirtheia i chuan lai te, zan i muthilh hlan te, thiante nena in infiam lai te, thil sual i tih lai leh i inkhawm lai thlengin chu thlarau chuan taksa a chhuahsan thei. Mihring ngaihtuahnaina hun a tih leh tih loh pawh chu thlarau chuan a ngaihtuah ve lo a nih hmel. 
 
Tu ma hmuh loh leh hriat lohvah i taksa chen chilhtu thlarau chuan, i taksa kalsan ta sela, ni hnih/thum hnuah i taksa a uih chho tan ang a; kar khat velah chuan a tawih hum hum ang. Thla tam pawh a vei hmain taksa zawng zawng tawih ralin, i ruhro ringawt kha a awm reng tawh dawn a ni. Thlarauvin a chhuahsan dinhmun chu chutiang a ni. 
 
Chuvangin kan khawvel hringnun hi a ho mang e. Silh leh fen man to tak tak inbel te, chumi awt ngawih ngawiha hun hman te; incheina tlereuh chi hrang hrang uma tlân te hi a ho a nia! Taksa khuh mawina leh chei mawina atana sum tam tak sen hi, a lem vek a ni! Khawvela chhia leh tha hriaa kan la awm chhunga min khuh mawi thei tur a awm phawt chuan a tawk mai lo'm ni? 
 
Tihian i han ngaihtuah chhunzawm leh ang hmiang. Football in khel a, inkhelh laklawh laiin i hah lutuk chu lungphu chawlin i thi thut a. I thlarauvin i taksa a chhuahsan hnuah, (i thlarau hmangin) i taksa, leia thlarau chhuahsan hnu kha zuk en chhin ta la, i ngaihtuahnaah eng nge lo luta i rin? Chutah zet chuan, mihring taksa hi eng mah lo mai a nihzia nangmahah a chiang em emin a rinawm. Leiah eng mah hre lovin a tlu reng ang a, ama thuin inchi khat pawh a che thei tawh lo vang.

Chuvangin chuan, leia kan dam lai hian keimahnia awm rau rauvah, kan taksa aiin kan thlarau kan ngaihsak (care) tur a ni. Kan taksa mawi nan, lan nalh nan theih tawp chhuah mah ila, eng tik emaw hnua tawih ral mai mai tur, eng mah hre lova awm tur a nih avangin, taksa awm tawh loh hnu thleng pawha la awm zel tur thlarau zawk kha ngaihtuah a ngai a ni.

Kristian te chu kan thih hnuah kan thlarau chu vanah hremhmun/vanramah kal turin kan inzirtir a. Khawvela kan khawsak dan (performance) azira khawi emaw zawk zawka kan thlarau kal turin kan inzirtir thin. Kan taksa a awm tawh loh hnua kan thlarau a la awm reng dawn si chuan, taksa piah lam rama thlarau awmna tur kha kan taksa la awm lai ngeiin kawng kan sah kuak a ngai dawn tihna a ni.

Thlarauvin mihring taksa a chhuahsan hun tur hre lo mah ila, taksa khawvela kan awm chhung chuan hriselna tha nei a, kan dam khawchhuah nan hna kan thawh erawh a tul tho si. Chuvangin thlarau châwm miah lo tur thil sual tihna hun kan neih lohna turin rim takin hna i thawk zel phawt mai ang aw.

Mi tam tak chu tisa thilah tih-âtin kan awm a, kan buai thin. Engtin nge ka hausak theih ang, engtin nge ka nawm ang, engtin nge ka mawi ang, engtin nge ka ngah ang, engtin nge ka hlêp hnem theih ang, eng hna nge hlawh tha etc tih ringawt ngaihtuahin kan hmanhlel thin. 'Ni tin kan ei khawpin chaw min pe ang che' tia kan chham chhan a dik tak chuan kan kalsan chiang hle a ni.
 
Mihring khawvelah hian kan ei khawp bak hi kan taksa hian a mamawh loh avangin, a bak chu tul lovah intihhahna mai a ni. Kan mamawh tawk kan hmuh theih nan thawk ila, thlarauvin taksa a kalsan huna 'Aw ka thlarau tho la, hlim takin' kan tih theih nan thlarau mamawh zawk zawng ang u hmiang! Chu chu leia kan tih makmawh a nih hmel tho si a.
 


14 October 2020

Zalenna Zawngtu Zalna Zoram Review by F. Lalzuithanga [Thlirna Tlang Thara Thlirna]

Thlirna Tlang Thara kan thlir chhan pawh a lehkhabu tlangzarh ni khan PUC lam kan zirtirtu thiam tak Sir Dma Hlondo khan ngaihnawm takin he lehkhabu hi a lo thlirlawk tawh a. Sawi belh leh chuan tur vak awm tawh loh khawpin a rawn sawi hawng țhain ka hria a. Chuvangin, tun țumah chuan sir Dma sawi kan lai deuh kha hrut ve mai ila a țha awm e kan tih vang a ni. 

A ZIAKTU Tsa hi 'Pindan Khawhar' lumtu; 'Hmangaihna Tuboh' hliam lo tuar ve tawh (mi hriatpui lem lohvin, a ruk tein ni ber ang chu); chung thil a tuar chung pawha 'Beiseina Khawvel' dina 'Chhemdamthli' dawnga chakna thar nei thei zel mi a ni a. Pa pui tak a ni. MA lamah kan zirpui a ni a; a zirpuite khan inchhuang takin 'English-hovin TS Eliot an nei a; Mizo dept chuan TS Khupchong kan nei thung..' tia kan țawng chhan kha a ni ve țhin a.

Mahse, MA zawh hnuah Research te a tih chhunzawm lai mekin Politik lamah a lut ta daih mai a. Keini lamin a Politik luhchilh kan ui chhan ber chu Mizo Thu leh Hla hmakhua kan ngaih vang zawk a ni a. Mahse, Ziakmi nihna tak tak amaha awm reng tawh hi chu Politik boruakin a ti tawmim deuh emaw a ti khaihlak  deuh a nih pawhin, a hmehmit mai mai lovang tih hi kan beisei leh inhnemna awm chhun chu a la ni! Tunah chu chu a takin a lo lang taah kan ngai a; he a ZALENNA ZAWNGTU ZALNA ZORAM hi a chhung thu leh ih engmah hriat hma hauh pawha min ti lawmtu pakhat chu a ni.

 

RAMBUAI THAWNTHU
Zoram buai behchhan leh rambuaia innghat thawnthu hi chhiar tur a awm ve ta nual mai a. Chung zinga tharlam ber chu TSa ZZZZ hi a ni. He lehkhabua  thawnthu hi buai hma kum 1964 ațanga ințanin buai thim chhah zualpui a ven deuh hnu, kum 1971 December thla thleng a awh. Kum 7 lai a thawnthu khawvel hian a awh tihna a nih ber chu.

A thawnthu ruangam kal chhoh dan chu hetiang deuh hi a ni- thawnthu bul pho chhuahna (exposition) kan tih hian  Bung 1-na ațanga bung 4-na thleng a awh a. Bung khatnaah hian Buhban lama kum 1964  Masi dawna thil thleng rapthlak leh thin tițhawng tak kan hmu a. A thawnthu khawvela mi pawimawh, langsar si lo, a changa mi sual (villain character) tih mai tur Siamthari te, Liankhuma leh Rohnuna te kan hmu a; a  changtupa (protagonist) tana khawlhkham lian tak siamtu ni bawk (antagonist) Kapzawna hming pawh amah kan hriat hmain kan hria! 

Bung 2-naah kum buai hma hret, '60 chho vela nula tlangval nun leh Aizawl nun chiang takin a pho chhuak a. He bung thawnthu hun țhut 1965 June thlaa thil thleng (incident) pakhat- hmeichhe pakhat vanga Mizo leh Assam Rifles inkara buaina chhuakah hian Kapzawna mizia te, Mizo Union ruhkawl Pu Ramchhuana te, Thansangi te kan hmu leh.

Bung 3-naah kum 1965 kum tir lamah min letpui leh daih a. Țawi tlang pangpera khaw pakhat Maite khaw lamah. Hetah hian a thawnthu kal zela mi pawimawh tak (changtunu deuh ber la ni tur) Zodingi hmuh țanna a ni bawk a. Thil thleng lian tak chu MNV Instructor  Lalthlanga tualthih/sarthihna hi a ni bawk. Zodingi pu Pu Chhuahthanga titi/thusawi ațangin KAPZAWNA leh SIAMTHARI te ȚOBUL kan hre thei bawk. Eng ang chhungkua nge an nih a, eng vanga Maite ațanga Buhban lama pem chhuak leh  ta nge an nih tih thlengin...

Bung 4-naah Bingi inleng zingah REMSANGA  leh Kapzawna kan hmu leh a (Kapzawna hi mak tak maiin he thawnthu tluan hian a khat tawkin  bung hmasa ber ațanga a tawp kharna Epilogue thlengin a hming hi zu lang a maw le! A chhan ni awm in hriat ve duh erawh chuan a tawp thleng chhiar chhiar ve mai ruuu).

He bung hian he thawnthu pumpui  chawchah ber Zoram buai chungchanga BUAINA INȚAN dan, Bomb puak, Aizawl bomb etc vel chipchiar angreng takin a rawn thai lang bawk.

Tichuan, Bung 5 ațangin Buaina Inmung chho (Rising Action)-in a thawnthu khawvelah min hruai lut chho țan a. Thawnthua Changtupa ber Lalchhuanawma'n (chhuanawm taka a chet avanga Capt Chhuanawma ni chho ta) Shillong lama a zirna kal lai rawn chawlhsan meuhva a hmangaih Thansangi (Bingi) thihna phuba lak tuma a nu leh pa, chhungte phal lo chung MNF zawm tura a arkawh chhuah tawp thu leh, Sialsuk bangla kahnaah silai pawh keng lova a tel ve thu leh huaisen taka a chet nghal dan kan hmu a.

He bung dawt ațang hian Rambuai avangin Ramhnuai lama a thawnthu tam zawk kan hmu ta a. Hnam sipai leh Vai Sipai inkahna, inlambunna hrang hrangte kan hmu chho ta zut a ni.

Chhuanawma chu Vanapa Bn lamah, Maite HQ lamah awmin, ţhian thar Remsanga te, Ralzuala leh Ngurkunga te a chhar a. Anni nen hian rawlrala chein an chetlakna hmasa ber chu Suangpuilawn leh Zawngin inkara vai sipai an lambun kha a ni. Chumi hnuah Capt. Thankima hote nen hlawhtling takin vai sipai an lambun leh a. KAWKTU vangin mi 3 lai an chân ve bawk. Rawlrala an chet chhuah karlakah khaw chhung (Buhban) lamahte an han awm leh ren rawn bawk a. 1966 Masi te pawh 'Krismas Nang Nen' tiin Maite nula Zodingi 'Dingdi' nen hlim takin an hmang dun a ni.

Heng Chhuanawma leh a chekawite chanchin leh chet velna kar lakah hian kawktu vanga  Thanpara thihna te; bung hmasa bera Sitei 'pawngsualtu' Liamkhuma thihna te hmuh tur a awm a. Kum 1968 kum tawp lam ațanga Hnam sipaiten East Pakistan an pan tak thu te leh Aizawl lama boruak te; Union ruhkawl Pu Ramchhuana bo thu te; kum 3 zet East Pakistan lama an tawm bo hnua 1971 kuma Capt. Chhuanawma leh a hoten Maite an tlawh leh dan leh, a chhan leh a vang tak hriat si lohva a bialnu Zodingi Sipaiin an pawngsual rawna a ât tak thu te; chumi phuba la tura Capt. Chhuanawmate chet lakna leh ambush hlawhtling tak an neih thu te hi Bung 19 thlengin kan hmu a.

Bung 19-na hi he thawnthuin a vawrtawp a thlen (climax) lai tak chu a ni mai awm e. Bung 20-naah hian Falling Action pawh awm hran chuang (bung 19-na hi Climax anga ngaih dawn chuan) a tawp kharna Catastrophe min thlenpui nghal pawp a. Lu man Rs 5000 zet nei Capt. Chhuanawma, chhuanawm taka Vai sipai lambunna hrang hranga lo che chhuaka Capt. Raj leh a hote mi 22 zet pawh kaphlum vektu kha, Sairang ramah kahhlum a ni a. Zalenna Zawngtu Capt. Chhuanawma chuan Zoram tan a nunna a hlan ve ta a ni!

THLIRNA TLANG DANG
He thawnthu hi ruangam hi complex plot hmanga duan a ni a. A tir lam leh a thubul pho chhuahna lam hi a țhata plot chingchivet tak anga lang hi a suihzawm țhat teh reng nen, a tawp lam hi duh aiin a zuih ta mah mah em aww a tih theih.

Zalenna Zawnga chhuak Capt. Chhuanawma hian 'zalenna' atan nge a beiha 'phuba lak nan' tih hi ngaihtuah tham tak a ni bawk. Union ruhkawl Thiamsanga fapa, MNF thlipui tleh hum hum lai pawha a thenga thawnga thawk hran lo kha, Thansangi boralna avangin nawr chhuahin a awm a. Rei loteah a kal chhuah chhan ber, amah tur chhuaktu Thansangi theihnghilhin Zodingi zunah a uai lehnghal mai a. Sipai pawngsual rawn a tawh avanga mi ang lo Zodingi phuba lak nan ropui takin a che chhuak leh bawk. PHUBA chu a la ta ngei a; a thi zui ve leh nghal mai bawk a. Chuvangin, phuba lak nan Zalenna sualin Chhuanawma hi a rammu a ni mai lawm maw ni tih mai a awl viau!

A chunga mi zulzui chiah hian, Zoram Zalenna aiin Hmeichhiate dikna leh chanvo humhima an chunga hleilentute laka humhima an phuba laksak pawh hi Zalenns sual aiin a thupui langsar a ni mai em aw tih palh a awl bawk!

Pu Ramchhuana bo chanchin leh Zodingi pawngsual a tawh dan (engtianga pawngsual tawk mai nge a nih dan, Aizawla himna zawng si Maite lamah engtia kir leh nge ni etc)  hi, chhiartute ngaihtuah zawm atan Open Ending hmangin a dah ni maiin a lang bawk. Kum 5 chhung vel Ramhnuai lama che tla Hnam sipaite hi lui dung chakai leh chengkawl bakah Tumbu deuh ngawt a a fur a ţhalin a rintir a (aidu te thlasikah a khawrhtir deuh mai a hehe). Tunlaia kan sawi uar deuh Mau nena inkaihhnawih 'rawtuai' te hi rintir ve zeuh zeuh awm hi nia...

A tawp berah chuan, a ziaktu hian Rambuai Chanchina thil thleng tak tak (historical facts) tar lana pho lan a duha a tum lutuk mah mah hi a thawnthu ngaihnawmna kal lai laka chhiartute hruai pengtu pakhat a tling ve thei a.

Historical fact aiin  Literary Facts, Literary Truth zawk hi Historical Fiction hmanga kan tar lan ber tur a ni zawk dawn lawm ni? Chumi avanga history a thu dik awm sa mausam tur tihna ni chuang lovin.  Chuvangin, a tawpa lukhum phawk meuhva Vai sipaiin zahna an lantir tur khawpa Hnam Pasalțha chhuanawm ni turin a Fictional character Capt. Chhuanawma hi tun ai hian a la chhuah chhuanawm theih zawk lo maw, ka ti a ni kei chuan.

NB: Thlirletna (review) ziaktu hi F. Lalzuithanga a ni a, tunah hian MZU Mizo Department-ah Ph.D a ti mek a ni.

11 October 2020

Zalenna Zawngtu Zalna Zoram Preview by H. Laldinmawia

When you go home
Tell them of us an say
For your Tomorrow
We gave our today

He thawnthu hi sipai thi ta chanchin ziakna a ni a, amah chu Mizo hnam sipai a ni. Thawnthu dang ang lo takin he thawnthu bua a changtu pa ber hi hmelma silaimu pakhat tuarin a thi. Chu sipai thi ta chu zalenna zawngtu Capt. Chhuanawma a ni a, a zalen ta. Thawnthu dang ang lo tak bawkin silai hmanga amah kaptu vai sipai ngei mai chuan ngawi renga a lukhum phawkin, engmah hre lova let reng hnam sipai ruang chu zahna chibai a buk thung.


He lehkhabu-ah hian zalenna zawngtu MNF sipaite chet lakna leh râl an beih dan hrang hrang chu, thawnthu ngaihnawm tak hmanga phochhuah a ni a. Zalenna an zawnna lamah hmelma tam tak an that a, anmahni zingah pawh nunna chân an awm nual. He thawnthua a changtupa ber pawh thah a ni. Mahse, zalenna zawngtu leh he thawnthu ziaktu ngei pawhin a thuchah laimu ni ta bera lang chu, hmelma kut tuarin thi mah se an tlawm lova, an tlawm lo mai a ni lova, an hmelma te ngei pawhin an zah a, an dah hniam lova, chibai an buk zawk a nih tih hi a ni.

Mizo history-a thil thleng pawimawh leh hriat reng ni tawh tur chu kum 1966-a MNF ten hnam zalenna puanga India an do kha a ni. Kha zalenna sual dan chanchin kil khat kha he lehkhabu-ah hian hmangaihna thawnthu hmanga puanchhuah a ni. Mizo thawnthu (fiction) tam tak chu a phenah history-a thil thleng a in zep zauh thin a, he lehkhabu-ah thung hi chuan history-a thil thleng tam tak phenah a thawnthu hi a inzep ve zawk a ni ber mai. Zalenna sual (independent movement) lai vela thil thleng tam tak kha, a ni leh thla bahlah miah lova tarlan a ni a; mihring hming leh hmun te chu phuahchawp leh chherchawp awm mang lova phochhuah a ni.

Khatih hun laia Mizo thalai tam ber ten lehkha an zirna hmun, Shillong lama lehkha zira awm tawh thin, Khatla veng tlangval pakhat Chhuanawma chanchin chu he lehkhabu in a tarlan ber chu a ni. A nu leh pa remti lo chung a hnam sipaia inpe a ni a. A bialnu ni thin Dawrpui veng nula Thansangi chu Aizawl bomb-ah khan a boral zingah a tel ve a, chu chuan a ngaihtuahna kaiharhin zalenna hi a sual ta ni. Hnam sipai a zawm hnu hian Vanapa Battalion-ah inziak lutin Maite rama an camp-ah a awm ta a. Hemi hmun atang hian zalenna an sualna kawngah vai sipai lambunna hrang hrangah a tel a, sipai huaisen leh a che tha ber zinga mi a ni chho ta a. Hemi hmuna an awm lai hian Maite nula Zodingi, amah Chhuanawma’n ‘Dingdi’ tia a koh nen chuan an inchhar ta a; nula leh tlangval inngaihzawn dan thianghlim taka inngaizawngin, an pahnih chanchin chu he lehkhabu thupui pawimawh pakhat a ni ta a ni.

Chhuanawma chu hnam sipaia a inpek tirhah, Sialsuka India sipai an beih tuma a huaisen em avangin MNF Army Headquarters lam chuan sergeant rank an pe nghal a, ‘independent an puan hnuah hetiang hi a la awm ngai lo’ an ti hial (83). A huaisen avang leh a fel em avang te, Tuivai inkahnaah silai pali ngawt a man avangtein Chhuanawma chu a hmingtha hle a. Hnam sipai ten East Pakistan an pan thlak hma 1968 khan Captain rank-ah a kai hman nghe nghe a ni (121).

East Pakistan-a an chhuk hnuah Zoram lama sorkar hnathawkte hnena tanpuina (donation) khawn turin ‘Operation Joshua’ hming chawiin an lo chhuak a (210). Chumi tum chuan a  hote nen Maite-ah an kal a, nghakhlel tak leh hmanhmawh takin a ‘Dingdi’ te inah chuan a kal a. Mahse a beisei ang a ni ta lo. A hmangaih leh duh em em, nula fel leh duhawm Dingdi chuan Chhuanawm chu a lo hre tawh lo, mi â ang maiin engtin mah a lo chhawn lo va, a lo be hek lo. A chhan chu vai sipai, Bihar regiment a mi Capt. Raj leh a hoten an pawngsual rawn vang a ni!

A hmangaih leh thlakhlelh em em Zodingi tawrhna chu Chhuanawma chuan a la na hle a, phuba lak lohva chhuah a tum lo. December ni 6, 1971 khan Capt. Raj leh a hote, mi 25 chu lo lambunin India sipai pasarih an man a, a dang zawng an kaphlum nghal. An mi man te pawh hi rei an hreng lo, an kaphlum leh nghal vek a. Capt. Raj-a, a sual em avanga ‘Sualhmingthanga’ an tih, a bialnu Zodingi pawngsualtu chu Zodingi hming leh he an inbeihnaa a thianpa boral ta Ralzuala pualin vawi hnih a kap a, a thi ta (252). A hnu zela an hriat leh dan chuan chu nula khawngaihthlak tak Zodingi chu pawngsual a nih hnuah mi ang pha zan lovin a awm a, kum 1975 khan Khamzangthal hnuaiah thiin an chhar a, a zuangthla a nih an ring (265).

Zalenna zawngtu Capt. Chhuanawma chu a hmingthat em avangin sorkar-in a lu manah Rs. 5000 a phal a, chu sum it chuan khatih laia kawktu an tih Kapzawna chuan vai sipaite hruaiin Capt. Chhuanawma te camp chu an luhchilh ta. Chutah chuan hmelmate silaimu tuarin a thi ta a ni.

Hei hi a thawnthu tlangpui chu a ni. A hma lama kan sawi tawh angin history behchhana thawnthu invet kual a nih avangin a thawnthu ruangam duan (plot construction)-ah a ziaktu hi a zalen tawk lo deuh emaw ni a tih theih a. Bung 5-na thleng hian tunge a changtupa (hero) tur ni ang  tih a la hriat theih lova, a thawnthu-ah hian harsatna leh manganna vawrh tawp (climax) a awm lo tih theih a ni. Mi huaisen leh ral dona hmuna che tha thei tak, he thawnthua a changtupa ber Capt. Chhuanawma chu, beisei loh leh rin loh tak, ho angreng takin vai sipai silaimu pakhat tuarin a thi a. beisei loh taka thil thleng ‘anti-climax’ a ni ber.

Chutih rual chuan a thawnthu bung khatnaah hian Buhban khuaa pawngsualna leh tualthahna rapthlak tak chanchin ngaihnawm ti taka kan chhiar zawh hnuah, bung hnihnaah hian thawnthu dang daih ni awma mawiin Aizawl nula leh tlangval nunah min herpui daih a. Bung thumnaah hian Maite khuaa hnam sipai chetvelna lamah min her letpui lehin, Bung linaah hian Aizawl bomb a nih dan leh ram buai danah min luhpui leh daih bawk a. Hemi thleng hi chuan ngaihnawm ti tak chung siin eng thawnthu ber nge kan chhiar dawn tih kan hre thei lo. Mahse bung ngana chho atangin kan chanchin chhiar tur a chiang tan a, a hma lama laklawh tak taka min tawpsan thawnthu ngaihnawm tak tak kha a karah a rawn suih zawm zeuh zeuh a, a tawp thlengin ngaihnawm deuhin a phiar zawm leh vek thei hi a ziaktu themthiamna sang tak a ni a. Mizo thawnthu tam tak ang lo taka a plot construction hi a danglam hle.

He thawnthua thil ngaihnawm tak mai chu a chhunga mihring (character) te min hmelhriattir thiam em em mai hi a ni. Nula pawngsuala tualthattu, Buhban tlangval Liankhuma te hi kan mi hriat chian tak ni awm tak maiin min chhawp chhuaksak thiam nia.

‘Tlangval upa lam, pianphunga rualbanlo deuh a nih loh pawhin rilru lam kim loh deuhna nei, kohhran leh khawtlang thil tihnaa inhmang tak, khawtlang mipui chhawnchhaih hlawh tak hi Mizo khuaah chuan an awm chawk a. Chutiang mi chuan kohhran leh khawtlangah ngainat an hlawh duh hle nghe nghe....... A aia upa te pawhina Pu Khuma tia an koh a ni. A ke lehlam a that tawk loh avangin a kal bai deuh aih aih thin a, thenkhat chuan ‘Khumkebaia’ ti tein an ko mai thin. Buhban hi khaw lian a nih loh avangin Pu Liankhuma na na na chuan khua a khah hneh ve viau mai...... an kohhran thalai thil tihnaah a tel tam avangin an khaw thenawmah pawh amah hria an kat nuk a; a kumin a pelh tawh hnu pawhin an kohhran thalaia inhman a thulh chuang reng reng lo...’ (23, 24)

Pu Rohnuna Fanai pawh hi khaw khat pa thil ti thei, an khuaa Mizo Union hruaitu hlun, thingtlang pa ah chuan khawsak harsa lo tak a lo ni leh zel a. Chumi a nih avang chuan kohhranah pawh a kul a taiin a lo inhmang tel kher bawk nen, kohhran upa atan thlan a ni vat a. Han thuhnuai mai theih rual khat hi nei ve reng mah se, ei lo tawk chu an hmu ve im am bawk a. Zing tin mai hian tap mei kil khat tawk chu inleng an neih ve reng avangin chhung tlem mah nise, an khua a har hran lo.

Heng bakah hain Maite khaw pa Pu Chhuahthanga, a vanglaia Feren ram kal pha ngat chanchin a titi dan te; Aizawl Dawrpui veng nula Thansangi rimtu Fakmawia, Mawithawvenga an tih chanchin te; a changtupa Chhuanawma, a hun laia Aizawla mi awm thei fapa, Shillong lama lehkha zirin ram leh hnam a vei lem loh dan chanchin a ziak te; mahni nihna ang lo taka inlantir thiam, nula lepchiah angreng tak Siamthari chungchang a tarlan dan te hi a awihawmin a pawmawm satliah mai a ni lo va, kan mi hriat chian tak chanchin a ziak ta emaw tih mai a awl a, lo mitthla zut zut a awl viau mai.

He thawnthu hi history chhehvela kual ve a nih avangin, a chang chuan history bu kan chhiar ta emaw tih mai a awl. Thil thlen dan kimchang te, a hun leh ni te, an ral rel dan leh Zoram hun tawn dan chipchiar tak tak kan hmu. Suresh Kalmadi leh Rajesh Pilot-a hming thlengin! East Pakistan an thlenthlak hnua an lunglen theihzia leh an zai nasat theihzia bakah, krismas hla chuai thei lo, khatih hun laia finance minister C. Lalkhawliana’n khatih hun lai veka a phuah ‘Kum sul liam hnu’ tih hla saa an lunglen dan thlengin a chuang. Hei hian a thawnthu ruangam hi a bawhbuai lek lek emaw a tih theih rualin a tingaihnawmtu, belhchian tidawltu a ni lawi si.

Thusawi thiam chu kan hmuh ve miah lohna tuipui chhunga sangha len vel dan min hmuhtir thiam te hi an ni, an ti thin. Chutiang bawkin literature tha chu nunkawng a kaihhruai dan leh min zirtir lam aiin, ama khawvela min luhpui thei hi a ni, an ti a. Kan mitthlaa hmuh zut zut theih tur leh an zinga tel ve ni mai awma thil awm dan min hrilfiah thiam te hi thuziak thiam an ni châwk. An thuziakah kan tel ve a, an hlimin kan lo lawm a, an tahin kan lo hnîm a, an mangangin kan lo buai a, harsatna an tawhin kan lo khawngaih a, an lungawi lohin kan lo thinrimpui thin. He thawnthuah pawh hian chutiang chu hmuh tur a awm nual. Vai sipai an lambunah min telh ve a, kan lo hlauthawng a, kan lo tang em em a. Lehkhabu chhiar chungin kan lo insang mar tún a. India sipai an kahhlum chuan kan kahhlum tlukin kan lo lawm a, hnam sipai an kahhlum chuan kan rilru a na tlat nia. Chu chu a ziaktuin ‘narration’ leh ‘presentation’ a thiam vang a ni.

Thangtharte tan chuan kum 50 liam taa zalenna sual kha thawnthu ang mai a ni ta a. Khatih hun lai dinhmun leh tun hi chu chhim leh hmar ang maia inpersan a nih tawh a rinawm. Chuti chung si chuan TS Khupchong hian MNF movement te, râl an beih dan te, râl an rêl dan te, thingtlang mite nunphung leh Aizawl khawpui nundan bakah a chhunga cheng nula tlangval incheina thlengin a hre hle mai. Hemi hre tur hian a chhiarin a chhui nasa ngawtin ka ring. Tin, kha zalenna sual a rammute kha chhan inang lo tak taka chhuak an nihzia te, mipui tam takin an thil tih kha thlâwp mah se Union lam leh mi vengva pui puiten ‘independent’ theih an rin lohzia an sawi bai bai te khan a thawnthu a tingaihnawm a, a tiawihawm a, a chhiartute pawh ngaih dan phir min neihtir lek lek fo. Chumi piah lamah kha movement-a thil pawimawh em em chu zirlaite chetchhuahna (role of students) kha a ni. Shillong lama Mizo lehkha zir hmasa, lehkhathiam rualten movement kha an tuipui tlat a, chu chuan beisei phak bakin a vaw alh a ni. He thawnthua a changtupa ber Capt. Chhuanawma ngei pawh hian a zirlaipuite titi kha vawi duai lo a ngaithla a, a tir lamah movement kha tuipui pha lo mah se, Aizawl khawpuia a let hnua Jet fighter hmang meuha beih an nih tak hnuah chuan a ngaih dan a sawn sawn takzia leh, nu leh pa remti lo chung pawha zalenna zawng tura a thawh chhuah ve tak dan te kan hmu.

He thawnthuah hian Mizo fiction-a kan hmuh zen zen loh thu kharna (epilogue) kan hmu. He epilogue leh a thawnthu hi hun inkar hlat tak, kum 51 zeta inthlau a ni. Mahse a inphiar zawm tlat si. He thawnthu hi kum 2017-a Mizoram University hnuaia research scholar pakhat, James-a vahvelna atanga lo chhuak a ni daih a. Phuahchawp thawnthu mai ni lovin, thil thleng tak tak behchhana ziak a nih hmel ta riau a, chu erawh a ziaktu hian a sawi lo. Amah James-a ngei pawh hi a ziaktu pa nen hian hmehbel a rem hle, mahse a ziaktu hi chu langsar takin an inphum thiam lawi si.

A tir lama kan sawi tawh angin he thawnthu hi history kungah a par a.  Mizo thawnthu bu dang ang lo takin thuhmahruai pawh phek 19 zet zu ni pek a! Thuhmahruai dang ang lo takin a ziaktu thuphachawina leh insitna lam kan hmu lo va, Mizo history kan hmu. Mizo history-ah pawh  zalenna sual (independent movement) chanchin chipchiar tak kan hmu a, chumi rual chuan American Independent Movement te, Naga Freedom movement te a hawl tel. Zalenna sual laia hmeichhiate tawrhna, pawngsual leh rikrap an nihna chu he lehkhabu ziaktu rilrua lian tak a ni bawk.

Engpawh ni se, kum 1980 chho vela Michel Foucault leh Stephen Greenblatt ten ‘New Historicism’ an rawn buaipui chhoh kha rilru-ah a lo lang a. New Historicist ho ngaihdan chuan, literature hi mihring  rilru suangtuahna atanga lo chhuak ngawt a ni lo, khawtlang nunphung che vel (cultural movement)-in a hrin chhuah a ni, tih a ni a. History kan tih ngei pawh hi thudik leh tak (fact and figure) ni ngawt lovin, a dingchang zawkte chanchin ziakna thawnthu mai a ni, tiin literature huangchhungah an hnuk lut a. Chu tarmit chu a lo vuah tlakin, Mizo literature-ah ngei pawh a dikzia lailangtu chu he thawnthu ‘Zalenna Zawngtu Zalna Zoram’ tih hi a ni.

He lehkhabu hi thuhmahruai leh a epilogue nen chuan phek 270 laia chhah a ni a, epiloque tel lovin bung 20 a awm a, zalenna sual hun chhung kum 20 nen pawh a inmil hle. A bu hming hi ringawt pawh hian mi a lemin a hawi lam a hriat a, lung a tilengin lung a tizing nghal deuh roh a. A ziaktu in ‘alliteration’ a hman rem thiamzia pawh kan hmu.

A kawm (cover design) hi a mawiin a zahawm hle a, a hollywood poster deuh zaihin ka hria. A kawma hnam sipai ni awm tak, sam zuah chhap chunga lukhum khum, meizial petkawh va chunga thinrim hmel tak maia a chhiartute min lo melh kal mai hian he lehkhabu hawi lam zawng tur min ngaihtuahtir nghal a. Inti pa deuh tak chunga thinrim sa deuh ûla chhiar tan mai a awl. A cover art hi John Chhana ziak a ni a, a mawi takzet. A setting leh paper thlenga mit tikhamtu awm lo lehkhabu niin ka hria.

 




— H.Laldinmawia
Asst. Professor
Pachhunga University College

(He thu hi TS Khupchong ziak ‘Zalenna Zawngtu Zalna Zoram’ tih tlangzarh inkhawm ni 10.10.2020-a neiha book preview atana ziak a ni)

07 October 2020

Pi Network chungchang

Pi Network hi ka lo hre ngai lo va, ka facebook friend pakhatin a wall-a a post ka hmu a, ani chu hetiang lam chi-a eizawng a nih avangin rintlak turah ka ngai nghal a. A post ka chhiar a, google lamah ka en nghal thuak thuak a. Cryptocurrency, bitcoin ang chi deuh a ni tih ka hrethiam nghal mai a. Bitcoin lah chu a hming ka hre lar em em a, eng nge a nih chiah pawh chiang taka hriatna ka nei chuang lo, hausakpui an tam tih kan hre ringawt a. Pawisa invest ngai miah lo, free-a tih theih a nih avang leh mi rintlak tak ti an lo awm nual takah chuan ka han ti ve rawih a. Facebook-ah ka post a, rin aia miin an lo ngaihven avangin a tih dan fumfe taka tar lan thain ka hria a, ka rawn dah dawn a ni. Pi Network hi eng nge a nih chiah i hriat loh chuan google chawm mai la, chhiar tur thahnem tak a awm a, playstore lama an application review te pawh i lo chhiar ve reng reng dawn nia.


** Playstore-ah 'Pi Network' download & install phawt la.


** Facebook leh
Phone number hmanga identity verify turah khan phone number kha hmang zawk la. I continue hnuah India Code kha i select ang a, i number i chhu lut ang a,


** Password-ah khan hawrawp 8 aia tlem lo, hawrawp te, hawrawp lian leh number awm i hmang ang, i chhinchhiah theih tur.


** Hming chhut luh turah khan hming lem a hman theih loh. 1st name leh 2nd name kha i dah ang (i bank account hming ang khan). 2nd name i neih loh chuan 1st Name kha dah ve ve mai a pawi lo (Hei hi a edit theih tawh loh). Username-ah khan i duh duh, hminglem pawh ni se i hmang thei. Chu chu mi dang i downline-a awm turte tan invitation code tur a ni nghal.


** I submit hnuah invitation name (nangmah invite-tu/i upline tur) chhut luh a ngai a. Mi dang i ṭhiante tihtir che i nih lem loh chuan ka code i hmang thei (tskhupchong tih kha ni mai).


** I zawh vek hnuah Profile-ah khan facebook verification i ti ang. Facebook verification i tih tawh chuan phone number verify kha a ngai tawh lo.


 ** Homepage-a kawlphetha leh ṭek ang deuh kha ni khatah vawi khat zel va click zeuh tur (24 hrs danah zel a nih chu). Tih a ṭul hunah chuan notification a lo lang mai ang. A hnuai thlalaka tap to earn tih hi tap/click zeuh hnua dismiss leh mai tur. 24hrs a ral hma chuan tap/click a ngai lo.

** Logout loh tur a ni a, logout chuan inactive angin i awm ang a, inactive chhung khan mining (pawisa ve a ni ang chu) a kal lo. Minimize tawp kha tawk. Net on reng bawk tur. Net a ei na lo va, battery a ei hek lo hi a ṭhat ve em emna a ni.

** Ni thum hnuah (72 hrs hnuah a nih chu) Security Circle kha a activate theih dawn a, khatah khan downline/upline i mi hriat chian, ṭhian emaw, chhungte emaw kha i add dawn nia. Chuan, chumi i tih hunah i mining rate a sang sawt ang. A hnuai thlalaka Contributor tih hi. Ambassador hi i downline zat leh anmahni atanga pung awm zat a ni.

** Downline i ngah poh leh i mining rate a sang dawn a. Anni pawh nangmah ang thova nitina an va click zeuh kha a ngai ve tho.

** Tunah hian Pi Network hi Phase 2 a ni mek a, Phase 3-ah chuan KYC submit a ngai tawh dawn a. I downline-te'n KYC an submit loh chuan anmahni aṭanga i lo khawl zawng zawng kha i chân vek dawn a ni.

** Pawisa engmah senso a ngai lo va, risk a awm lo. Hetiang chi hian a tirah rin a hlawh mawh khawp mai a, mahse, google theih reng a ni.

** Tunah hian Pi hian value (hlutna) a la nei rih lo. Value a nei chho vat tura ngaih a ni. Value a neih hunah i khawl sa kha internet-ah thil lei nan a hman theih dawn a, i duh chuan pawisain i thleng (exchange) thei bawk ang.

** Rei lo tea hausak thut theihna a ni lo. Teirei ngai chi, kum 3-4 vel nghah vang vang ngai chi a ni a, teirei peih loh chuan tih loh law law a ṭha a. Ring lo tan tih loh law law a pawi lo bawk.

** Hei hi cryptocurrency (digital currency) chi khat a ni a, Bitcoin ang chi a ni. Ni kum kum tir lama bul an ṭan chauh a ni a, tunah hian mi maktaduai 8 chuang user an nei ta der mai. Bitcoin value hi tunah hian a sang tawh khawp mai a, 1 Bitcoin leh Rs. 7 lakhs chuang a inhen mek. Google theih.


** A tira kan tarlan anga application i install hnuah ka code (tskhupchong) hmanga i luh chuan Pi 1 i dawng nghal ang. Hemi link aṭang hian i lut nghal thei bawk.

An application homepage-ah khan chat-ah lut la, hriat duh i neih chuan chat-ah khan zawhna a zawh theih reng a. Frequently Asked Questions (FAQ) kha i lo chhiar ngei dawn nia.