19 December 2020

Ka poetry bu 'MIM FANG KHAT'

November ni 3, 2017 khan ka poetry phuahte ka dah khawmna lehkhabu 'MIM FANG KHAT' chu kan thianpa Rindika Mizo chuan a tlangzarh a.Amah hi lehkhabu ziaktu, thu leh hla lama tui, ram leh hnam vei mi tak a ni a, kea kal thei lova nawrlirh (wheelchair)-a hun hmang chawt a ni. Chutih lai chu Chawlhhmuna a pute ina a awm lai a ni a; a khawvel chettlatna a zîm avangin, a nun tihhlim emaw, chhawk zangkhai hlek theihna a nih takin tiin ka lehkhabu ka tlangzarhtir a ni.

A laia lehkhabu kengtu, t-shirt pawl ha hi a tlangzarhtu Rindika chu a ni

 Ka tlangzarhtir tur thu ka hrilh lawk lo va, zanah an ina kan len tur thu erawh ka hrilh lawk thung a. Bu tlem tê kan keng thla a, an in kan luh rualin thianho (Shangrilars) te chu kan han thu khawm a, Lars-a a ding a, lehkhabu a tlangzarh tur thu kan hrilh a. A tlangzarh dawn tak takah, ka poetry bu a nih thu a hrilh ta chauh va, chutiang chuan a tlangzarh ta a ni. Tlangzarhnaah hian sawi tur chu a vâng duh ngawt ang.

He poetry bu hi hralh chhuah atana ka tih a ni lo va, thian hnaivai (chutah pawh poetry tuipui tak tak tur chin) chauh ka pe a ni. A copy pawh 100 chauh kan chhu a, hralh chhuah tur pawh ni hlei lovin a man pawh Rs. 65,000 ($1000) kan chhiar awlh a. A tlangzarhnaah chuan bengvar takin Rindika pu pui roh chuan, "Khawi, a man tovin Rs. 500-in ka lo lei ang e," a ti a, thianho kan inen he haw a, kan nui ta vak vak a. "Hralh atana kan tih pawh a ni lo, lei a ngai lo," kan ti, ani a tang tlat bawk si. "A man pangngai chu Rs. 65,000 daih alawm," kan ti a, ani pawh chu a nui ta ringawt a. Pawisa a phawrh laklawh bawk si a, kha poetry bu min leisaktu awm chhun a la ni ta reng a ni.

Kha poetry bu kha thuhmahruai te nen khan phek 104 chauh kha a ni a, ka poetry chi hrang hrang 62 kan dah a; hmána ka phuah tawh te, college kal lai leh university luhthlak hnua ka phuah te, hla uang leh zirtir nei hla thlengin ka dah khawm a. Facebook lamah ka lo post satliah mai mai te chenin ka dah a, ka poetry phuah tawh, ka hai chhuah theih chin chu ka dah deuh vek a, dah loh tlem tê chauh a awm. Poetry dah thatna a ni deuh ber e.

A bu chu duhsak zualte ka pe a, duhsak zual pek loh pawh ka nei theuhvin a rinawm. Chumi tih lohvah chuan khawi dangah pawh a chhuak ta âwm lo ve, bu tlem tê chu ka la kawl. Tun hnaiah ngaihtuahna thar ka nei a, lo chhiar ve duh te pawh an awm thei a tiin a pdf-a siam a, a duh apiang chhiar theih tura dah chhuah chu thain ka hria a. Kan final-na soft copy ka neih tawh loh avangin a kawm pawh a ngai ang turin ka siam tha a, a thuhmahruai chu ka type chhuak leh vek a, pdf-in, ti hian ka han siam ta a ni. Kum thum a pumhlum hnuah, a duh apiangin in lo download leh, in lo chhiar atan ka rawn tlangzarh tha leh a ni ber e.

 


03 December 2020

Zalenna Zawngtu Zalna Zoram review by Lalmuanpuii

Eng hnam mai pawh hian mi huaisente chanchin hi ngaihnawm kan ti ṭhin a. Hnam leh ram a lo zalen theih nana beitu, nunna hial chân tate chanchin hi eng lai pawha ngaihnawm leh ngaihhlutawm a ni ṭhin. Kan ramah ngei pawh MNF chuan zalenna sualin, ramhnuaiah an rammu a. India sipai hrohrang na tak tak an rawn chuang chhuak a, buaina namen loin Zoram a nuai a - chu chu 'Rambuai' tia sawi a ni ṭhin. Chu 'Rambuai' behchhan chuan thawnthu ngaihnawm tak tak a lo chhuak tawh ṭhin a, he lehkhabu pawh hi chumi behchhana thawnthu phuah thar (fiction) lo chhuak chu a ni a. A ngaihnawmin chhiar man a hla hle.
 
 
Zoram hun tawn tawha rapthlak ber pawl, thlawhtheihnain March 5, 1966-a  Aizawl a bomb țum khan Chhuanawma ngaihzawng, a hmangaih em em Thansangi chu a boral ve hlauh mai a. A hmangaih a chàn avang chuan Mizo Union hruaitu lawk tak fapa chu Mizoram zalenna sual turin hnam sipaite zingah a pa rem ti lo chungin a kal ve ta. 
 
A thinrim em avangin vai sipai hlauhna a nei lo a, a nun thâp tak meuhin a vawi khatna ațangin a che nghal a, chet pawh a che țha nghal hle. Vai sipai beihnaah a chet țhat țhin em avangin kaisan pawh a kai sang chak rêng a. Kâr lovah a hming a thang a, hnam sipai zingah rau rau pawh a lar pawl tak a rawn ni chho ta thuai a ni. 
 
Lehkha thiam, sap țawng leh vai țawng thiam tak ni bawk, hming țha bawk si chu nula pawhin an ngaisang hlawm hle a. Maite khuaah chuan nula hmel țha Zodingi, a hmangaih hmasa theihnghilhtir thei hialtu chu a tawng leh ta a. Vai sipai lahin nula hmel țha chu an lo zuah bik hauh si lo. Nupuia neih hial a tum, a hmangaih leh a ngaih ngawih ngawih, a tana rinawm taka lo awm mek chuan Chhuanawma chu melh pawh a melh duh tak loh hialna tur khawpin vai sipaite chu a chungah an lo che a. Chhuanawma chuan phuba lakna tur dang a nei leh ta. Chutiang chuan tlangval chhuanawm Chhuanawma chu phuba lak châkin a tuihal huam huam tawh mai a ni. 
 
Tichuan, a thawnthu chu hnam sipai huaisen tak takte râl rel dan leh vai sipai an beih dan hrang hrangin a inphiar chho ta a, a tawp thlengin thil thleng (action) kan hmu chho ta zel a ni. 
 
Khatih laia MNF sipaite kha chu hnam leh ram tana inpe tak tak an ni a, zalenna turin, tuma hnuaia kan kun loh nan an bei a ni a. Ramhnuaiah, thosi leh dosi karah, chaw lo tui loin, chhuan hnih chhuan thum chaw an lo nghei a. 'Pathian leh kan ram tan' tiin dikna leh rinawmna nen theihtawp an lo chhuah a. Mi hek emaw, mi chhiatna tura lo phiar ruk emaw chu an haw em em a. Dik lo taka titute chu a ṭul chuan an 'dah ṭha' mai ṭhin. Chutianga hnam sipai huaisen takte hlimthla chu he lehkhabuah hian kan hmu a ni. 
 
A ziaktu hian a thil thleng leh a hmunhma a ziak chipchiar țha a, chhiar a nuam, a thawnthua tel ve ang maiin min awmtir thei hial. Tlem zawk leh hmanrua nei chhe zawk an ni chung pawha Mizo tlangval leh pahoin ram tana theihtawp chhuaha hlauhna nei miah loa vai sipai an lo beih dan ngaihnawm tak kan hmu a. Tin, hnam sipaite zingah khan hmeichhiate pawh eng emaw zat an tel ve thu kan hmu bawk. 
 
A changtupa ber Chhuanawma erawh hi chu zalenna a duh vang ai mahin a hmangaihte a chânna avanga a phuba lak duhna hian a pawt na zawk niin a lang (ka ring sual ang emaw😅). A thih dan kha 'a changtupa' thih dan atan chuan a pui lo mah mah em aww... a tih theih bawk a, mahse, mittui erawh ka hru zauh zauh tho. 😅 Vai sipai kha thihchilh ta nual se, thi rau rauah kan ngaih te pawh a ṭha deuh mahna. 
 
A ziaktu hi fiamthu thiam tih takah han nuihna tur a zep zauh zauh bawk a, chhiar a tinuamin, a ninawm hman lo. Ngaihtuah zui vawng vawng tura plot duan a thiam em em bawk. Thu țha tak tak inzep a awm nual bawk a, a kawm a mawi em em bawk nen, BOY 2020-ah sang tak a thlen ngei ka ring e. 
 
Thawnthu a nihna anga chhiar pawha awih har deuh te, chhut sual leh tihsual langsar deuh lo tlazep ṭhin te, thil thleng 'uchuak' deuh lo awm ve leh ṭhin te leh ṭawngkam chheh fuh tawk lo awmte hian mit a tikham ve deuh a. Mahse, a lehkhabu hlutna chu a tichhe lo niin ka hria. Tin, a tir lama a plot kal muang lutuk leh a tawp lama kal chak leh ta lutuk hi siam rem a châkawm ve deuh, ka lo ti bawk a. 😅  
 
Eng pawh ni se, 'Rambuai' behchhan thawnthu ngaihnawm tak a ni tiin khar phawt mai ang.
 
NB: Ka thiannu em em mai Lalmuanpuii hian he ka lehkhabu thlirletna a ziah hi, ka vawi khat book review-na a ni e, a ti a, ka ngai hlu hle mai. November ni 28, 2020 khan a facebook wall lamah a dah chhuak a ni.

24 November 2020

Zoram kawtchhuah tur chhim lam

November ni 13, 2020 (Zirtawpni) khan kan Speaker zahawm tak mai, kan bialtu MLA Pu Lalrinliana Sailo chuan, "I lehkhabu kan lo lei ve ang e" a tih avangin bawr takin a pisaah ka lut a. Lawm thu te ka hrilh nual hnuah kar thar lamah chhim lama an zin tur thu sawiin kal ve turin min sawm a. Kei lah chu, Saisihchhuahin lung a lo tihlen tawh sa, Arakan Army leh Burma sipaite inkah tawhna avanga Zochachhuah leh a piah lawka Zorinpui te lo ngaihven sa ka nih avangin, inngaihtuah buai map lovin ka lo 'aw' nghal hmak a.
 
Tichuan, November ni 17, 2020 (Thawhlehni) khan kan thawk chhuak ta a. November ni 19, 2020 (Ningani)-ah India leh khawchhak lam ram insumdawn tawnna kawngpui pawimawh tak ni tur, Zorinpui tia a hming an vuah chu kan va thleng a. Zorinpui hi Mizoram leh Burma inrinaa awm niin khua a ni lo va, Assam Rifles leh company hnathawkho awmna a ni; khaw tê an din chawp a ni ber a, Burma lampang zawkah a awm a, Chin state a ni âwm e. He hmunah hian kan MP (Rajya Sabha) zahawm tak mai Pu K. Vanlalvena leh Pu Vanlalzawma, Ex-MP (MNF Vice President) te nen kan ni a (party mi leh mi pawimawh dang dangte pawh an awm nual a).
 
A tuk tukleh, November ni 21, 2020 (Inrinni)-ah Saisihchhuah kan kal leh a. He hmunah hian chhun lai takah, chhimtuipui kamah tukthuan kan fâk a, a zawngchhangthlak hle. Puanin (tent) kengin zan hnih khat va riah a, a fintu luitê-a chakai man chu a châkawm hlein ka hria. Lui ral lehlam hi Burma a ni a, lui atanga hla vak lovah dawr a awm bawk a. An inhralh theih ni-ah chuan an inhralh hnem viau ang a, an inhralh loh ni-ah vêk vêk chuan an khua a har ve khawp ang. Zin report ang zawnga han ziah ka tum lo va, ngaih pawimawh zual eng eng emaw han thai ila ka ti a ni.
 
Indo-Myanmar border trade route, Lawngtlai atanga kawngpui lian tak insial ruah mai Kaladan Multi-Modal Transit Transport Project (KMTTP) hi kum 2011 atanga bul tan tawh niin, kum 2014-a zawh tura tih ni mah se, tun thlengin an la zo fel hlei thei lo; compensation a hleihluak em avangin an pamtul titih a nih kha. Kum 2014-a central-a NDA a rawn sorkar khan an tharthawh leh a, M/S EPI-C&C JV te'n Zorinpui to Paletwa, km 109-a sei chu cheng vbc 1518 hmangin an thawk mup mup a. Mizoram lam, Lawngtlai district-ah hian lei la dawh loh te, dawh mek te a awm nual bawk. Mizoram lam hi kawngpui a tlang tha thawkhat tawh a, Burma lam hi a la tlang hlei thei lo. Arakan Army (AA) te'n an tihbuai fo avangin hna a sâwt hlei thei lo a ni awm e (AA te tihbuai chhan hi sawi tur a tam ang).
 
Kan tar lan tak ang hian, Zorinpui (he hmun hi Lawngtlai atangin kan va lehlang a, tukthuan kan va ei a ni) atanga Paletwa (via Kaletwa) km 109 chauha hla (by road) a ni a, Paletwa atanga lawng chawlhhmun Sittwe hi km 158 a ni a, Chhimtuipui zai zaiah lawng hmanga thlen phei tur a ni. Tichuan, Sittwe atangin Kolkata hi km 539-a hla niin lawnglian hmanga inkalpawh/insumdawn tawnna tur a ni. Kan MP Pu Vena'n a sawi danin, Kolkata atanga Assam lama kan kalin Aizawl hi km 2000 vel a ni a; sea route hmangin, chhim lam kawng erawh km 1500 vel a ni dawn a, km 500 laiin a inthlau va. Raju-a te'n eng tikah mah min dang tawh ngai dawn lo bawk!
 
Saisihchhuah lampang ve thung tlêm han hrût ila. Mizoram lama khaw hnaih ber hi Pangkhua a ni a, Sangau atanga hla lo têah a awm a, Pangkhua atanga chhimtuipui (Saisihchhuah) hi km 7 vel leka hla a ni. Pangkhua atang hian kawng a tha vak lo va, furah chuan kal a har viau ang a, hmannia kan va tlawh tum chuan a khaw mi, kal thang deuh chu car hmangin an kal hlawm a ni. Pangkhua hi an fakawm khawp a, Saisihchhuah nena a inkar kawngpui siam nan, compensation cheng 1 pawh beisei lovin, ram hectare 12 lai mai an pe tawp a ni (Zorinpui route lam nen chuan a inang lo viau).
 
Hetah hian Burma nena a inrina hi chhimtuipui a ni a, a thlang maiah Tiau lui nen a infin a; a infinna lai hi furah chuan a hmuhnawm thei hle an ti. Burma lampang atang hian kawngpui lian tha takin a rawn pawh tawh a, hri hi leng lo ni sela chuan, thla thar December thlaah lei hi dawh tan an tum a; tunah pawh hian Burma lampanga a lei foundation tur te chu ruahmanna an siam vek tawh a; Mizoram lam erawh Pangkhuaah kawngpui pangngai a la tawp a; chhunzawm a nih theih nan kan CM leh MP te'n theih tawpin hma an la mek a ni. Zorinpui lam ang khan he laiah chuan hel pawl tibuaitu tur an awm lo va; hnai têah Mizo khua Thantlang a awm.
 
Chhim lam kâwl êng tur hi rambuai hma khan Mizo zawlneite'n an lo sawi lawk nasa tawh mai a. A tlangpuiin khawchhak ral lian (China a nih a rinawm) tur te, Mizoram independent (Zoram khawvar) tur te hi an hmuh dan a ni fur. Pastor Chhawna, Zawlnei Saikhuma, Pu Chawngkhupa, Pastor Darawia te hi kan hriat langsar deuh an ni a, mi dang pawh chhim lam thu sawi lawk an lo awm nual a ni âwm e. A bik takin Pastor C. Darawia hian Saisihchhuah chungchang hi a sawi chiang viau mai a. “Ka inchungah hian rangva ka la chih ang. Ka in chhakah hian motor kawng zau tak a la awm ang a, motor lian pui pui an la tlan zut zut dawn a ni," a ti a, Pastor Darawia hi Sangau khua a ni a, Sangau khuaah hian rangva mai ni lovin, concrete building tha pui pui a ding tawh a, kawngpui tha zet, alkatra-a luan dum ngei mai a tlang purh tawh nghe nghe.
 
Hei mai a ni lo, “Saisihchhuah-ah hian indona rapthlak tak a la thleng ang a, Saisihchhuah hi thisenin a bual dawn a ni!” ti hialin a sawi a, hei hi chu hunin a la hril ang. "Chhimtuipui kam, Saisihchhuah hi min entir a. A kam thing zawng zawng chu a lo kawlh zo vek a. Bomb te, silai tea kah vang a ni. Mi ruang leh thisen chu a lo awm put mai a, rapthlak ka ti em em a!" a ti a, "Sangau-ah Jeep kawng an la lai ang, Supply Centre pawh a awm bawk ang. Sangau atangin Saisihchhuah chu kawngin a chhun ang a, Haka atangin an rawn thleng ve ang. … Chutichuan, hei hi hre rawh u: Sangau leh Saisihchhuah-ah sipai an lo awm chuan niin chhiar la, ni tam i chhiar hman lo vang, indo a ni nghal ang. Aw Zoram, i Pathian tawk turin inpeih rawh!" a ti a ni.
 
Inlarna te, hrilhlawkna te ring lo hi awm ve a ni a, ring lo leh ngaihven lem lo tan pawh Mizo zawlnei hmasate thu hrilhlawk hi ngaihnep chi a ni lo va; tuna Zoram khawvar lo tuipui em emte pawhina an tuipui hi, thil âwm hliah hliah a ni zawk a ni. Zawlnei Saikhuma'n Zoram thih thuah khatna, thuah hnihna a lo hrilh lawk te hi hrilhfiahtute chuan thim thuah khatna chu Zoram buai (zalenna sual) kha a ni e an ti a; thim thuah hnih kan hmachhawn mek niin a lang. A then chuan 'tun hrileng, China atanga lo intan hi thim thuah hnih chu a ni ber e' an ti mek bawk. A âwm ang vek mai. A nih lem loh pawhin thim thuah hnihna hmahruai te pawh a ni mahna le.
 
Thim thuah hnihna atan hian China hi an pawimawh ngang mai a. Pathian mi langsar pathum, Zawlnei Saikhuma, Pastor Chhawna leh Pu Chawngkhuma te'n an lo sawi lawk vek tawh a. Zawlnei Saikhuma hian 'Khawchhak Hnam Kawlh' tiin a sawi a, Pu Chawngkhupa'n 'Khawchhak Zawng Hmaisen' tiin a sawi a, Pastor Chhawna'n 'Khawchhak Diar Khim' tiin a sawi bawk a. Hei hi China sawina vek niin a lang. Saisihchhuah kan tlawh tuma kan MP Pu Vena thu sawi pakhat pawimawh deuh mai chu, "Burma lam atangin kawngpui tha takin a rawn pawh tawh a, India (Mizoram) lamah a la tlang ve si lo va. Hemi tichiang tur google map (a hnai deuh atang leh a hla deuh atanga lak te) chu Union Defence Minister Rajnath Singh ka hmuhtir a. 'Burma lam atangin kawngpui tha takin a rawn pawh tawh laia India ram lama kawngpui la tlang ve lo hi ram venhimna a tiderthawng thei a ni' ka ti a, a ngaihven hle a ni," a ti a, kan MP hian an mar a dek thiam hle mai. kan Zawlneite sawi ang hian, he hmunah eng pawh thleng thut thei a ni ve tlat a ni.
 
Kan ziah chhunzawm zel chuan India leh China inkar thu te, China leh Burma inkungkaih dan te, Chinain KMMTTP tisukuk tura Burma hel a tanpui dan te, a dodal tura insumdawn tawnna kawngpui leh sea route lama hma a lak dan te sawi belh zel a ngai dawn si a, ka hriatnain a daih vek bawk si lo nen, duhtawk phawt mai teh ang.
 

 

25 October 2020

Aw ka thlarau tho la, hlim takin!

Tunlai chu mihring nun derthawnzia leh mihring taksa hi eng mah lo mai a nihzia keimahah a chiang hle mai a, ka ngaihtuahna a luah ngut ngut fo mai nia. Khawvelah hian mihring/minung tia kan sawi hi a tak takah chuan 'thlarau' mai niin a lang. Kan taksa hi thil pakhat ve mai chauh a ni a, mihring siam chawp hmanrua/bungrua tam tak aiin a daih rei lo zawk.
 
Kan taksa hi chen chilhtu, thlarau avanga nunga che ve chauh a ni a, chu thlarau chu kan thunun theih miah loh, a duh hun hunah a chen chilh taksa chhuahsan thei a ni leh ta nghal a. Chu mai a ni lo, eng tikah nge a chhuahsan dawn a, khawi hmunah nge tih thlengin kan hre thei lo.
 
Khawlai i kal lai te, lirtheia i chuan lai te, zan i muthilh hlan te, thiante nena in infiam lai te, thil sual i tih lai leh i inkhawm lai thlengin chu thlarau chuan taksa a chhuahsan thei. Mihring ngaihtuahnaina hun a tih leh tih loh pawh chu thlarau chuan a ngaihtuah ve lo a nih hmel. 
 
Tu ma hmuh loh leh hriat lohvah i taksa chen chilhtu thlarau chuan, i taksa kalsan ta sela, ni hnih/thum hnuah i taksa a uih chho tan ang a; kar khat velah chuan a tawih hum hum ang. Thla tam pawh a vei hmain taksa zawng zawng tawih ralin, i ruhro ringawt kha a awm reng tawh dawn a ni. Thlarauvin a chhuahsan dinhmun chu chutiang a ni. 
 
Chuvangin kan khawvel hringnun hi a ho mang e. Silh leh fen man to tak tak inbel te, chumi awt ngawih ngawiha hun hman te; incheina tlereuh chi hrang hrang uma tlân te hi a ho a nia! Taksa khuh mawina leh chei mawina atana sum tam tak sen hi, a lem vek a ni! Khawvela chhia leh tha hriaa kan la awm chhunga min khuh mawi thei tur a awm phawt chuan a tawk mai lo'm ni? 
 
Tihian i han ngaihtuah chhunzawm leh ang hmiang. Football in khel a, inkhelh laklawh laiin i hah lutuk chu lungphu chawlin i thi thut a. I thlarauvin i taksa a chhuahsan hnuah, (i thlarau hmangin) i taksa, leia thlarau chhuahsan hnu kha zuk en chhin ta la, i ngaihtuahnaah eng nge lo luta i rin? Chutah zet chuan, mihring taksa hi eng mah lo mai a nihzia nangmahah a chiang em emin a rinawm. Leiah eng mah hre lovin a tlu reng ang a, ama thuin inchi khat pawh a che thei tawh lo vang.

Chuvangin chuan, leia kan dam lai hian keimahnia awm rau rauvah, kan taksa aiin kan thlarau kan ngaihsak (care) tur a ni. Kan taksa mawi nan, lan nalh nan theih tawp chhuah mah ila, eng tik emaw hnua tawih ral mai mai tur, eng mah hre lova awm tur a nih avangin, taksa awm tawh loh hnu thleng pawha la awm zel tur thlarau zawk kha ngaihtuah a ngai a ni.

Kristian te chu kan thih hnuah kan thlarau chu vanah hremhmun/vanramah kal turin kan inzirtir a. Khawvela kan khawsak dan (performance) azira khawi emaw zawk zawka kan thlarau kal turin kan inzirtir thin. Kan taksa a awm tawh loh hnua kan thlarau a la awm reng dawn si chuan, taksa piah lam rama thlarau awmna tur kha kan taksa la awm lai ngeiin kawng kan sah kuak a ngai dawn tihna a ni.

Thlarauvin mihring taksa a chhuahsan hun tur hre lo mah ila, taksa khawvela kan awm chhung chuan hriselna tha nei a, kan dam khawchhuah nan hna kan thawh erawh a tul tho si. Chuvangin thlarau châwm miah lo tur thil sual tihna hun kan neih lohna turin rim takin hna i thawk zel phawt mai ang aw.

Mi tam tak chu tisa thilah tih-âtin kan awm a, kan buai thin. Engtin nge ka hausak theih ang, engtin nge ka nawm ang, engtin nge ka mawi ang, engtin nge ka ngah ang, engtin nge ka hlêp hnem theih ang, eng hna nge hlawh tha etc tih ringawt ngaihtuahin kan hmanhlel thin. 'Ni tin kan ei khawpin chaw min pe ang che' tia kan chham chhan a dik tak chuan kan kalsan chiang hle a ni.
 
Mihring khawvelah hian kan ei khawp bak hi kan taksa hian a mamawh loh avangin, a bak chu tul lovah intihhahna mai a ni. Kan mamawh tawk kan hmuh theih nan thawk ila, thlarauvin taksa a kalsan huna 'Aw ka thlarau tho la, hlim takin' kan tih theih nan thlarau mamawh zawk zawng ang u hmiang! Chu chu leia kan tih makmawh a nih hmel tho si a.
 


14 October 2020

Zalenna Zawngtu Zalna Zoram Review by F. Lalzuithanga [Thlirna Tlang Thara Thlirna]

Thlirna Tlang Thara kan thlir chhan pawh a lehkhabu tlangzarh ni khan PUC lam kan zirtirtu thiam tak Sir Dma Hlondo khan ngaihnawm takin he lehkhabu hi a lo thlirlawk tawh a. Sawi belh leh chuan tur vak awm tawh loh khawpin a rawn sawi hawng țhain ka hria a. Chuvangin, tun țumah chuan sir Dma sawi kan lai deuh kha hrut ve mai ila a țha awm e kan tih vang a ni. 

A ZIAKTU Tsa hi 'Pindan Khawhar' lumtu; 'Hmangaihna Tuboh' hliam lo tuar ve tawh (mi hriatpui lem lohvin, a ruk tein ni ber ang chu); chung thil a tuar chung pawha 'Beiseina Khawvel' dina 'Chhemdamthli' dawnga chakna thar nei thei zel mi a ni a. Pa pui tak a ni. MA lamah kan zirpui a ni a; a zirpuite khan inchhuang takin 'English-hovin TS Eliot an nei a; Mizo dept chuan TS Khupchong kan nei thung..' tia kan țawng chhan kha a ni ve țhin a.

Mahse, MA zawh hnuah Research te a tih chhunzawm lai mekin Politik lamah a lut ta daih mai a. Keini lamin a Politik luhchilh kan ui chhan ber chu Mizo Thu leh Hla hmakhua kan ngaih vang zawk a ni a. Mahse, Ziakmi nihna tak tak amaha awm reng tawh hi chu Politik boruakin a ti tawmim deuh emaw a ti khaihlak  deuh a nih pawhin, a hmehmit mai mai lovang tih hi kan beisei leh inhnemna awm chhun chu a la ni! Tunah chu chu a takin a lo lang taah kan ngai a; he a ZALENNA ZAWNGTU ZALNA ZORAM hi a chhung thu leh ih engmah hriat hma hauh pawha min ti lawmtu pakhat chu a ni.

 

RAMBUAI THAWNTHU
Zoram buai behchhan leh rambuaia innghat thawnthu hi chhiar tur a awm ve ta nual mai a. Chung zinga tharlam ber chu TSa ZZZZ hi a ni. He lehkhabua  thawnthu hi buai hma kum 1964 ațanga ințanin buai thim chhah zualpui a ven deuh hnu, kum 1971 December thla thleng a awh. Kum 7 lai a thawnthu khawvel hian a awh tihna a nih ber chu.

A thawnthu ruangam kal chhoh dan chu hetiang deuh hi a ni- thawnthu bul pho chhuahna (exposition) kan tih hian  Bung 1-na ațanga bung 4-na thleng a awh a. Bung khatnaah hian Buhban lama kum 1964  Masi dawna thil thleng rapthlak leh thin tițhawng tak kan hmu a. A thawnthu khawvela mi pawimawh, langsar si lo, a changa mi sual (villain character) tih mai tur Siamthari te, Liankhuma leh Rohnuna te kan hmu a; a  changtupa (protagonist) tana khawlhkham lian tak siamtu ni bawk (antagonist) Kapzawna hming pawh amah kan hriat hmain kan hria! 

Bung 2-naah kum buai hma hret, '60 chho vela nula tlangval nun leh Aizawl nun chiang takin a pho chhuak a. He bung thawnthu hun țhut 1965 June thlaa thil thleng (incident) pakhat- hmeichhe pakhat vanga Mizo leh Assam Rifles inkara buaina chhuakah hian Kapzawna mizia te, Mizo Union ruhkawl Pu Ramchhuana te, Thansangi te kan hmu leh.

Bung 3-naah kum 1965 kum tir lamah min letpui leh daih a. Țawi tlang pangpera khaw pakhat Maite khaw lamah. Hetah hian a thawnthu kal zela mi pawimawh tak (changtunu deuh ber la ni tur) Zodingi hmuh țanna a ni bawk a. Thil thleng lian tak chu MNV Instructor  Lalthlanga tualthih/sarthihna hi a ni bawk. Zodingi pu Pu Chhuahthanga titi/thusawi ațangin KAPZAWNA leh SIAMTHARI te ȚOBUL kan hre thei bawk. Eng ang chhungkua nge an nih a, eng vanga Maite ațanga Buhban lama pem chhuak leh  ta nge an nih tih thlengin...

Bung 4-naah Bingi inleng zingah REMSANGA  leh Kapzawna kan hmu leh a (Kapzawna hi mak tak maiin he thawnthu tluan hian a khat tawkin  bung hmasa ber ațanga a tawp kharna Epilogue thlengin a hming hi zu lang a maw le! A chhan ni awm in hriat ve duh erawh chuan a tawp thleng chhiar chhiar ve mai ruuu).

He bung hian he thawnthu pumpui  chawchah ber Zoram buai chungchanga BUAINA INȚAN dan, Bomb puak, Aizawl bomb etc vel chipchiar angreng takin a rawn thai lang bawk.

Tichuan, Bung 5 ațangin Buaina Inmung chho (Rising Action)-in a thawnthu khawvelah min hruai lut chho țan a. Thawnthua Changtupa ber Lalchhuanawma'n (chhuanawm taka a chet avanga Capt Chhuanawma ni chho ta) Shillong lama a zirna kal lai rawn chawlhsan meuhva a hmangaih Thansangi (Bingi) thihna phuba lak tuma a nu leh pa, chhungte phal lo chung MNF zawm tura a arkawh chhuah tawp thu leh, Sialsuk bangla kahnaah silai pawh keng lova a tel ve thu leh huaisen taka a chet nghal dan kan hmu a.

He bung dawt ațang hian Rambuai avangin Ramhnuai lama a thawnthu tam zawk kan hmu ta a. Hnam sipai leh Vai Sipai inkahna, inlambunna hrang hrangte kan hmu chho ta zut a ni.

Chhuanawma chu Vanapa Bn lamah, Maite HQ lamah awmin, ţhian thar Remsanga te, Ralzuala leh Ngurkunga te a chhar a. Anni nen hian rawlrala chein an chetlakna hmasa ber chu Suangpuilawn leh Zawngin inkara vai sipai an lambun kha a ni. Chumi hnuah Capt. Thankima hote nen hlawhtling takin vai sipai an lambun leh a. KAWKTU vangin mi 3 lai an chân ve bawk. Rawlrala an chet chhuah karlakah khaw chhung (Buhban) lamahte an han awm leh ren rawn bawk a. 1966 Masi te pawh 'Krismas Nang Nen' tiin Maite nula Zodingi 'Dingdi' nen hlim takin an hmang dun a ni.

Heng Chhuanawma leh a chekawite chanchin leh chet velna kar lakah hian kawktu vanga  Thanpara thihna te; bung hmasa bera Sitei 'pawngsualtu' Liamkhuma thihna te hmuh tur a awm a. Kum 1968 kum tawp lam ațanga Hnam sipaiten East Pakistan an pan tak thu te leh Aizawl lama boruak te; Union ruhkawl Pu Ramchhuana bo thu te; kum 3 zet East Pakistan lama an tawm bo hnua 1971 kuma Capt. Chhuanawma leh a hoten Maite an tlawh leh dan leh, a chhan leh a vang tak hriat si lohva a bialnu Zodingi Sipaiin an pawngsual rawna a ât tak thu te; chumi phuba la tura Capt. Chhuanawmate chet lakna leh ambush hlawhtling tak an neih thu te hi Bung 19 thlengin kan hmu a.

Bung 19-na hi he thawnthuin a vawrtawp a thlen (climax) lai tak chu a ni mai awm e. Bung 20-naah hian Falling Action pawh awm hran chuang (bung 19-na hi Climax anga ngaih dawn chuan) a tawp kharna Catastrophe min thlenpui nghal pawp a. Lu man Rs 5000 zet nei Capt. Chhuanawma, chhuanawm taka Vai sipai lambunna hrang hranga lo che chhuaka Capt. Raj leh a hote mi 22 zet pawh kaphlum vektu kha, Sairang ramah kahhlum a ni a. Zalenna Zawngtu Capt. Chhuanawma chuan Zoram tan a nunna a hlan ve ta a ni!

THLIRNA TLANG DANG
He thawnthu hi ruangam hi complex plot hmanga duan a ni a. A tir lam leh a thubul pho chhuahna lam hi a țhata plot chingchivet tak anga lang hi a suihzawm țhat teh reng nen, a tawp lam hi duh aiin a zuih ta mah mah em aww a tih theih.

Zalenna Zawnga chhuak Capt. Chhuanawma hian 'zalenna' atan nge a beiha 'phuba lak nan' tih hi ngaihtuah tham tak a ni bawk. Union ruhkawl Thiamsanga fapa, MNF thlipui tleh hum hum lai pawha a thenga thawnga thawk hran lo kha, Thansangi boralna avangin nawr chhuahin a awm a. Rei loteah a kal chhuah chhan ber, amah tur chhuaktu Thansangi theihnghilhin Zodingi zunah a uai lehnghal mai a. Sipai pawngsual rawn a tawh avanga mi ang lo Zodingi phuba lak nan ropui takin a che chhuak leh bawk. PHUBA chu a la ta ngei a; a thi zui ve leh nghal mai bawk a. Chuvangin, phuba lak nan Zalenna sualin Chhuanawma hi a rammu a ni mai lawm maw ni tih mai a awl viau!

A chunga mi zulzui chiah hian, Zoram Zalenna aiin Hmeichhiate dikna leh chanvo humhima an chunga hleilentute laka humhima an phuba laksak pawh hi Zalenns sual aiin a thupui langsar a ni mai em aw tih palh a awl bawk!

Pu Ramchhuana bo chanchin leh Zodingi pawngsual a tawh dan (engtianga pawngsual tawk mai nge a nih dan, Aizawla himna zawng si Maite lamah engtia kir leh nge ni etc)  hi, chhiartute ngaihtuah zawm atan Open Ending hmangin a dah ni maiin a lang bawk. Kum 5 chhung vel Ramhnuai lama che tla Hnam sipaite hi lui dung chakai leh chengkawl bakah Tumbu deuh ngawt a a fur a ţhalin a rintir a (aidu te thlasikah a khawrhtir deuh mai a hehe). Tunlaia kan sawi uar deuh Mau nena inkaihhnawih 'rawtuai' te hi rintir ve zeuh zeuh awm hi nia...

A tawp berah chuan, a ziaktu hian Rambuai Chanchina thil thleng tak tak (historical facts) tar lana pho lan a duha a tum lutuk mah mah hi a thawnthu ngaihnawmna kal lai laka chhiartute hruai pengtu pakhat a tling ve thei a.

Historical fact aiin  Literary Facts, Literary Truth zawk hi Historical Fiction hmanga kan tar lan ber tur a ni zawk dawn lawm ni? Chumi avanga history a thu dik awm sa mausam tur tihna ni chuang lovin.  Chuvangin, a tawpa lukhum phawk meuhva Vai sipaiin zahna an lantir tur khawpa Hnam Pasalțha chhuanawm ni turin a Fictional character Capt. Chhuanawma hi tun ai hian a la chhuah chhuanawm theih zawk lo maw, ka ti a ni kei chuan.

NB: Thlirletna (review) ziaktu hi F. Lalzuithanga a ni a, tunah hian MZU Mizo Department-ah Ph.D a ti mek a ni.

11 October 2020

Zalenna Zawngtu Zalna Zoram Preview by H. Laldinmawia

When you go home
Tell them of us an say
For your Tomorrow
We gave our today

He thawnthu hi sipai thi ta chanchin ziakna a ni a, amah chu Mizo hnam sipai a ni. Thawnthu dang ang lo takin he thawnthu bua a changtu pa ber hi hmelma silaimu pakhat tuarin a thi. Chu sipai thi ta chu zalenna zawngtu Capt. Chhuanawma a ni a, a zalen ta. Thawnthu dang ang lo tak bawkin silai hmanga amah kaptu vai sipai ngei mai chuan ngawi renga a lukhum phawkin, engmah hre lova let reng hnam sipai ruang chu zahna chibai a buk thung.


He lehkhabu-ah hian zalenna zawngtu MNF sipaite chet lakna leh râl an beih dan hrang hrang chu, thawnthu ngaihnawm tak hmanga phochhuah a ni a. Zalenna an zawnna lamah hmelma tam tak an that a, anmahni zingah pawh nunna chân an awm nual. He thawnthua a changtupa ber pawh thah a ni. Mahse, zalenna zawngtu leh he thawnthu ziaktu ngei pawhin a thuchah laimu ni ta bera lang chu, hmelma kut tuarin thi mah se an tlawm lova, an tlawm lo mai a ni lova, an hmelma te ngei pawhin an zah a, an dah hniam lova, chibai an buk zawk a nih tih hi a ni.

Mizo history-a thil thleng pawimawh leh hriat reng ni tawh tur chu kum 1966-a MNF ten hnam zalenna puanga India an do kha a ni. Kha zalenna sual dan chanchin kil khat kha he lehkhabu-ah hian hmangaihna thawnthu hmanga puanchhuah a ni. Mizo thawnthu (fiction) tam tak chu a phenah history-a thil thleng a in zep zauh thin a, he lehkhabu-ah thung hi chuan history-a thil thleng tam tak phenah a thawnthu hi a inzep ve zawk a ni ber mai. Zalenna sual (independent movement) lai vela thil thleng tam tak kha, a ni leh thla bahlah miah lova tarlan a ni a; mihring hming leh hmun te chu phuahchawp leh chherchawp awm mang lova phochhuah a ni.

Khatih hun laia Mizo thalai tam ber ten lehkha an zirna hmun, Shillong lama lehkha zira awm tawh thin, Khatla veng tlangval pakhat Chhuanawma chanchin chu he lehkhabu in a tarlan ber chu a ni. A nu leh pa remti lo chung a hnam sipaia inpe a ni a. A bialnu ni thin Dawrpui veng nula Thansangi chu Aizawl bomb-ah khan a boral zingah a tel ve a, chu chuan a ngaihtuahna kaiharhin zalenna hi a sual ta ni. Hnam sipai a zawm hnu hian Vanapa Battalion-ah inziak lutin Maite rama an camp-ah a awm ta a. Hemi hmun atang hian zalenna an sualna kawngah vai sipai lambunna hrang hrangah a tel a, sipai huaisen leh a che tha ber zinga mi a ni chho ta a. Hemi hmuna an awm lai hian Maite nula Zodingi, amah Chhuanawma’n ‘Dingdi’ tia a koh nen chuan an inchhar ta a; nula leh tlangval inngaihzawn dan thianghlim taka inngaizawngin, an pahnih chanchin chu he lehkhabu thupui pawimawh pakhat a ni ta a ni.

Chhuanawma chu hnam sipaia a inpek tirhah, Sialsuka India sipai an beih tuma a huaisen em avangin MNF Army Headquarters lam chuan sergeant rank an pe nghal a, ‘independent an puan hnuah hetiang hi a la awm ngai lo’ an ti hial (83). A huaisen avang leh a fel em avang te, Tuivai inkahnaah silai pali ngawt a man avangtein Chhuanawma chu a hmingtha hle a. Hnam sipai ten East Pakistan an pan thlak hma 1968 khan Captain rank-ah a kai hman nghe nghe a ni (121).

East Pakistan-a an chhuk hnuah Zoram lama sorkar hnathawkte hnena tanpuina (donation) khawn turin ‘Operation Joshua’ hming chawiin an lo chhuak a (210). Chumi tum chuan a  hote nen Maite-ah an kal a, nghakhlel tak leh hmanhmawh takin a ‘Dingdi’ te inah chuan a kal a. Mahse a beisei ang a ni ta lo. A hmangaih leh duh em em, nula fel leh duhawm Dingdi chuan Chhuanawm chu a lo hre tawh lo, mi â ang maiin engtin mah a lo chhawn lo va, a lo be hek lo. A chhan chu vai sipai, Bihar regiment a mi Capt. Raj leh a hoten an pawngsual rawn vang a ni!

A hmangaih leh thlakhlelh em em Zodingi tawrhna chu Chhuanawma chuan a la na hle a, phuba lak lohva chhuah a tum lo. December ni 6, 1971 khan Capt. Raj leh a hote, mi 25 chu lo lambunin India sipai pasarih an man a, a dang zawng an kaphlum nghal. An mi man te pawh hi rei an hreng lo, an kaphlum leh nghal vek a. Capt. Raj-a, a sual em avanga ‘Sualhmingthanga’ an tih, a bialnu Zodingi pawngsualtu chu Zodingi hming leh he an inbeihnaa a thianpa boral ta Ralzuala pualin vawi hnih a kap a, a thi ta (252). A hnu zela an hriat leh dan chuan chu nula khawngaihthlak tak Zodingi chu pawngsual a nih hnuah mi ang pha zan lovin a awm a, kum 1975 khan Khamzangthal hnuaiah thiin an chhar a, a zuangthla a nih an ring (265).

Zalenna zawngtu Capt. Chhuanawma chu a hmingthat em avangin sorkar-in a lu manah Rs. 5000 a phal a, chu sum it chuan khatih laia kawktu an tih Kapzawna chuan vai sipaite hruaiin Capt. Chhuanawma te camp chu an luhchilh ta. Chutah chuan hmelmate silaimu tuarin a thi ta a ni.

Hei hi a thawnthu tlangpui chu a ni. A hma lama kan sawi tawh angin history behchhana thawnthu invet kual a nih avangin a thawnthu ruangam duan (plot construction)-ah a ziaktu hi a zalen tawk lo deuh emaw ni a tih theih a. Bung 5-na thleng hian tunge a changtupa (hero) tur ni ang  tih a la hriat theih lova, a thawnthu-ah hian harsatna leh manganna vawrh tawp (climax) a awm lo tih theih a ni. Mi huaisen leh ral dona hmuna che tha thei tak, he thawnthua a changtupa ber Capt. Chhuanawma chu, beisei loh leh rin loh tak, ho angreng takin vai sipai silaimu pakhat tuarin a thi a. beisei loh taka thil thleng ‘anti-climax’ a ni ber.

Chutih rual chuan a thawnthu bung khatnaah hian Buhban khuaa pawngsualna leh tualthahna rapthlak tak chanchin ngaihnawm ti taka kan chhiar zawh hnuah, bung hnihnaah hian thawnthu dang daih ni awma mawiin Aizawl nula leh tlangval nunah min herpui daih a. Bung thumnaah hian Maite khuaa hnam sipai chetvelna lamah min her letpui lehin, Bung linaah hian Aizawl bomb a nih dan leh ram buai danah min luhpui leh daih bawk a. Hemi thleng hi chuan ngaihnawm ti tak chung siin eng thawnthu ber nge kan chhiar dawn tih kan hre thei lo. Mahse bung ngana chho atangin kan chanchin chhiar tur a chiang tan a, a hma lama laklawh tak taka min tawpsan thawnthu ngaihnawm tak tak kha a karah a rawn suih zawm zeuh zeuh a, a tawp thlengin ngaihnawm deuhin a phiar zawm leh vek thei hi a ziaktu themthiamna sang tak a ni a. Mizo thawnthu tam tak ang lo taka a plot construction hi a danglam hle.

He thawnthua thil ngaihnawm tak mai chu a chhunga mihring (character) te min hmelhriattir thiam em em mai hi a ni. Nula pawngsuala tualthattu, Buhban tlangval Liankhuma te hi kan mi hriat chian tak ni awm tak maiin min chhawp chhuaksak thiam nia.

‘Tlangval upa lam, pianphunga rualbanlo deuh a nih loh pawhin rilru lam kim loh deuhna nei, kohhran leh khawtlang thil tihnaa inhmang tak, khawtlang mipui chhawnchhaih hlawh tak hi Mizo khuaah chuan an awm chawk a. Chutiang mi chuan kohhran leh khawtlangah ngainat an hlawh duh hle nghe nghe....... A aia upa te pawhina Pu Khuma tia an koh a ni. A ke lehlam a that tawk loh avangin a kal bai deuh aih aih thin a, thenkhat chuan ‘Khumkebaia’ ti tein an ko mai thin. Buhban hi khaw lian a nih loh avangin Pu Liankhuma na na na chuan khua a khah hneh ve viau mai...... an kohhran thalai thil tihnaah a tel tam avangin an khaw thenawmah pawh amah hria an kat nuk a; a kumin a pelh tawh hnu pawhin an kohhran thalaia inhman a thulh chuang reng reng lo...’ (23, 24)

Pu Rohnuna Fanai pawh hi khaw khat pa thil ti thei, an khuaa Mizo Union hruaitu hlun, thingtlang pa ah chuan khawsak harsa lo tak a lo ni leh zel a. Chumi a nih avang chuan kohhranah pawh a kul a taiin a lo inhmang tel kher bawk nen, kohhran upa atan thlan a ni vat a. Han thuhnuai mai theih rual khat hi nei ve reng mah se, ei lo tawk chu an hmu ve im am bawk a. Zing tin mai hian tap mei kil khat tawk chu inleng an neih ve reng avangin chhung tlem mah nise, an khua a har hran lo.

Heng bakah hain Maite khaw pa Pu Chhuahthanga, a vanglaia Feren ram kal pha ngat chanchin a titi dan te; Aizawl Dawrpui veng nula Thansangi rimtu Fakmawia, Mawithawvenga an tih chanchin te; a changtupa Chhuanawma, a hun laia Aizawla mi awm thei fapa, Shillong lama lehkha zirin ram leh hnam a vei lem loh dan chanchin a ziak te; mahni nihna ang lo taka inlantir thiam, nula lepchiah angreng tak Siamthari chungchang a tarlan dan te hi a awihawmin a pawmawm satliah mai a ni lo va, kan mi hriat chian tak chanchin a ziak ta emaw tih mai a awl a, lo mitthla zut zut a awl viau mai.

He thawnthu hi history chhehvela kual ve a nih avangin, a chang chuan history bu kan chhiar ta emaw tih mai a awl. Thil thlen dan kimchang te, a hun leh ni te, an ral rel dan leh Zoram hun tawn dan chipchiar tak tak kan hmu. Suresh Kalmadi leh Rajesh Pilot-a hming thlengin! East Pakistan an thlenthlak hnua an lunglen theihzia leh an zai nasat theihzia bakah, krismas hla chuai thei lo, khatih hun laia finance minister C. Lalkhawliana’n khatih hun lai veka a phuah ‘Kum sul liam hnu’ tih hla saa an lunglen dan thlengin a chuang. Hei hian a thawnthu ruangam hi a bawhbuai lek lek emaw a tih theih rualin a tingaihnawmtu, belhchian tidawltu a ni lawi si.

Thusawi thiam chu kan hmuh ve miah lohna tuipui chhunga sangha len vel dan min hmuhtir thiam te hi an ni, an ti thin. Chutiang bawkin literature tha chu nunkawng a kaihhruai dan leh min zirtir lam aiin, ama khawvela min luhpui thei hi a ni, an ti a. Kan mitthlaa hmuh zut zut theih tur leh an zinga tel ve ni mai awma thil awm dan min hrilfiah thiam te hi thuziak thiam an ni châwk. An thuziakah kan tel ve a, an hlimin kan lo lawm a, an tahin kan lo hnîm a, an mangangin kan lo buai a, harsatna an tawhin kan lo khawngaih a, an lungawi lohin kan lo thinrimpui thin. He thawnthuah pawh hian chutiang chu hmuh tur a awm nual. Vai sipai an lambunah min telh ve a, kan lo hlauthawng a, kan lo tang em em a. Lehkhabu chhiar chungin kan lo insang mar tún a. India sipai an kahhlum chuan kan kahhlum tlukin kan lo lawm a, hnam sipai an kahhlum chuan kan rilru a na tlat nia. Chu chu a ziaktuin ‘narration’ leh ‘presentation’ a thiam vang a ni.

Thangtharte tan chuan kum 50 liam taa zalenna sual kha thawnthu ang mai a ni ta a. Khatih hun lai dinhmun leh tun hi chu chhim leh hmar ang maia inpersan a nih tawh a rinawm. Chuti chung si chuan TS Khupchong hian MNF movement te, râl an beih dan te, râl an rêl dan te, thingtlang mite nunphung leh Aizawl khawpui nundan bakah a chhunga cheng nula tlangval incheina thlengin a hre hle mai. Hemi hre tur hian a chhiarin a chhui nasa ngawtin ka ring. Tin, kha zalenna sual a rammute kha chhan inang lo tak taka chhuak an nihzia te, mipui tam takin an thil tih kha thlâwp mah se Union lam leh mi vengva pui puiten ‘independent’ theih an rin lohzia an sawi bai bai te khan a thawnthu a tingaihnawm a, a tiawihawm a, a chhiartute pawh ngaih dan phir min neihtir lek lek fo. Chumi piah lamah kha movement-a thil pawimawh em em chu zirlaite chetchhuahna (role of students) kha a ni. Shillong lama Mizo lehkha zir hmasa, lehkhathiam rualten movement kha an tuipui tlat a, chu chuan beisei phak bakin a vaw alh a ni. He thawnthua a changtupa ber Capt. Chhuanawma ngei pawh hian a zirlaipuite titi kha vawi duai lo a ngaithla a, a tir lamah movement kha tuipui pha lo mah se, Aizawl khawpuia a let hnua Jet fighter hmang meuha beih an nih tak hnuah chuan a ngaih dan a sawn sawn takzia leh, nu leh pa remti lo chung pawha zalenna zawng tura a thawh chhuah ve tak dan te kan hmu.

He thawnthuah hian Mizo fiction-a kan hmuh zen zen loh thu kharna (epilogue) kan hmu. He epilogue leh a thawnthu hi hun inkar hlat tak, kum 51 zeta inthlau a ni. Mahse a inphiar zawm tlat si. He thawnthu hi kum 2017-a Mizoram University hnuaia research scholar pakhat, James-a vahvelna atanga lo chhuak a ni daih a. Phuahchawp thawnthu mai ni lovin, thil thleng tak tak behchhana ziak a nih hmel ta riau a, chu erawh a ziaktu hian a sawi lo. Amah James-a ngei pawh hi a ziaktu pa nen hian hmehbel a rem hle, mahse a ziaktu hi chu langsar takin an inphum thiam lawi si.

A tir lama kan sawi tawh angin he thawnthu hi history kungah a par a.  Mizo thawnthu bu dang ang lo takin thuhmahruai pawh phek 19 zet zu ni pek a! Thuhmahruai dang ang lo takin a ziaktu thuphachawina leh insitna lam kan hmu lo va, Mizo history kan hmu. Mizo history-ah pawh  zalenna sual (independent movement) chanchin chipchiar tak kan hmu a, chumi rual chuan American Independent Movement te, Naga Freedom movement te a hawl tel. Zalenna sual laia hmeichhiate tawrhna, pawngsual leh rikrap an nihna chu he lehkhabu ziaktu rilrua lian tak a ni bawk.

Engpawh ni se, kum 1980 chho vela Michel Foucault leh Stephen Greenblatt ten ‘New Historicism’ an rawn buaipui chhoh kha rilru-ah a lo lang a. New Historicist ho ngaihdan chuan, literature hi mihring  rilru suangtuahna atanga lo chhuak ngawt a ni lo, khawtlang nunphung che vel (cultural movement)-in a hrin chhuah a ni, tih a ni a. History kan tih ngei pawh hi thudik leh tak (fact and figure) ni ngawt lovin, a dingchang zawkte chanchin ziakna thawnthu mai a ni, tiin literature huangchhungah an hnuk lut a. Chu tarmit chu a lo vuah tlakin, Mizo literature-ah ngei pawh a dikzia lailangtu chu he thawnthu ‘Zalenna Zawngtu Zalna Zoram’ tih hi a ni.

He lehkhabu hi thuhmahruai leh a epilogue nen chuan phek 270 laia chhah a ni a, epiloque tel lovin bung 20 a awm a, zalenna sual hun chhung kum 20 nen pawh a inmil hle. A bu hming hi ringawt pawh hian mi a lemin a hawi lam a hriat a, lung a tilengin lung a tizing nghal deuh roh a. A ziaktu in ‘alliteration’ a hman rem thiamzia pawh kan hmu.

A kawm (cover design) hi a mawiin a zahawm hle a, a hollywood poster deuh zaihin ka hria. A kawma hnam sipai ni awm tak, sam zuah chhap chunga lukhum khum, meizial petkawh va chunga thinrim hmel tak maia a chhiartute min lo melh kal mai hian he lehkhabu hawi lam zawng tur min ngaihtuahtir nghal a. Inti pa deuh tak chunga thinrim sa deuh ûla chhiar tan mai a awl. A cover art hi John Chhana ziak a ni a, a mawi takzet. A setting leh paper thlenga mit tikhamtu awm lo lehkhabu niin ka hria.

 




— H.Laldinmawia
Asst. Professor
Pachhunga University College

(He thu hi TS Khupchong ziak ‘Zalenna Zawngtu Zalna Zoram’ tih tlangzarh inkhawm ni 10.10.2020-a neiha book preview atana ziak a ni)

07 October 2020

Pi Network chungchang

Pi Network hi ka lo hre ngai lo va, ka facebook friend pakhatin a wall-a a post ka hmu a, ani chu hetiang lam chi-a eizawng a nih avangin rintlak turah ka ngai nghal a. A post ka chhiar a, google lamah ka en nghal thuak thuak a. Cryptocurrency, bitcoin ang chi deuh a ni tih ka hrethiam nghal mai a. Bitcoin lah chu a hming ka hre lar em em a, eng nge a nih chiah pawh chiang taka hriatna ka nei chuang lo, hausakpui an tam tih kan hre ringawt a. Pawisa invest ngai miah lo, free-a tih theih a nih avang leh mi rintlak tak ti an lo awm nual takah chuan ka han ti ve rawih a. Facebook-ah ka post a, rin aia miin an lo ngaihven avangin a tih dan fumfe taka tar lan thain ka hria a, ka rawn dah dawn a ni. Pi Network hi eng nge a nih chiah i hriat loh chuan google chawm mai la, chhiar tur thahnem tak a awm a, playstore lama an application review te pawh i lo chhiar ve reng reng dawn nia.


** Playstore-ah 'Pi Network' download & install phawt la.


** Facebook leh
Phone number hmanga identity verify turah khan phone number kha hmang zawk la. I continue hnuah India Code kha i select ang a, i number i chhu lut ang a,


** Password-ah khan hawrawp 8 aia tlem lo, hawrawp te, hawrawp lian leh number awm i hmang ang, i chhinchhiah theih tur.


** Hming chhut luh turah khan hming lem a hman theih loh. 1st name leh 2nd name kha i dah ang (i bank account hming ang khan). 2nd name i neih loh chuan 1st Name kha dah ve ve mai a pawi lo (Hei hi a edit theih tawh loh). Username-ah khan i duh duh, hminglem pawh ni se i hmang thei. Chu chu mi dang i downline-a awm turte tan invitation code tur a ni nghal.


** I submit hnuah invitation name (nangmah invite-tu/i upline tur) chhut luh a ngai a. Mi dang i ṭhiante tihtir che i nih lem loh chuan ka code i hmang thei (tskhupchong tih kha ni mai).


** I zawh vek hnuah Profile-ah khan facebook verification i ti ang. Facebook verification i tih tawh chuan phone number verify kha a ngai tawh lo.


 ** Homepage-a kawlphetha leh ṭek ang deuh kha ni khatah vawi khat zel va click zeuh tur (24 hrs danah zel a nih chu). Tih a ṭul hunah chuan notification a lo lang mai ang. A hnuai thlalaka tap to earn tih hi tap/click zeuh hnua dismiss leh mai tur. 24hrs a ral hma chuan tap/click a ngai lo.

** Logout loh tur a ni a, logout chuan inactive angin i awm ang a, inactive chhung khan mining (pawisa ve a ni ang chu) a kal lo. Minimize tawp kha tawk. Net on reng bawk tur. Net a ei na lo va, battery a ei hek lo hi a ṭhat ve em emna a ni.

** Ni thum hnuah (72 hrs hnuah a nih chu) Security Circle kha a activate theih dawn a, khatah khan downline/upline i mi hriat chian, ṭhian emaw, chhungte emaw kha i add dawn nia. Chuan, chumi i tih hunah i mining rate a sang sawt ang. A hnuai thlalaka Contributor tih hi. Ambassador hi i downline zat leh anmahni atanga pung awm zat a ni.

** Downline i ngah poh leh i mining rate a sang dawn a. Anni pawh nangmah ang thova nitina an va click zeuh kha a ngai ve tho.

** Tunah hian Pi Network hi Phase 2 a ni mek a, Phase 3-ah chuan KYC submit a ngai tawh dawn a. I downline-te'n KYC an submit loh chuan anmahni aṭanga i lo khawl zawng zawng kha i chân vek dawn a ni.

** Pawisa engmah senso a ngai lo va, risk a awm lo. Hetiang chi hian a tirah rin a hlawh mawh khawp mai a, mahse, google theih reng a ni.

** Tunah hian Pi hian value (hlutna) a la nei rih lo. Value a nei chho vat tura ngaih a ni. Value a neih hunah i khawl sa kha internet-ah thil lei nan a hman theih dawn a, i duh chuan pawisain i thleng (exchange) thei bawk ang.

** Rei lo tea hausak thut theihna a ni lo. Teirei ngai chi, kum 3-4 vel nghah vang vang ngai chi a ni a, teirei peih loh chuan tih loh law law a ṭha a. Ring lo tan tih loh law law a pawi lo bawk.

** Hei hi cryptocurrency (digital currency) chi khat a ni a, Bitcoin ang chi a ni. Ni kum kum tir lama bul an ṭan chauh a ni a, tunah hian mi maktaduai 8 chuang user an nei ta der mai. Bitcoin value hi tunah hian a sang tawh khawp mai a, 1 Bitcoin leh Rs. 7 lakhs chuang a inhen mek. Google theih.


** A tira kan tarlan anga application i install hnuah ka code (tskhupchong) hmanga i luh chuan Pi 1 i dawng nghal ang. Hemi link aṭang hian i lut nghal thei bawk.

An application homepage-ah khan chat-ah lut la, hriat duh i neih chuan chat-ah khan zawhna a zawh theih reng a. Frequently Asked Questions (FAQ) kha i lo chhiar ngei dawn nia.

06 September 2020

Shutdown zuai!

Keimaha thil la thleng ngai lo, nikhawhrelova la awm ngai reng reng lo ka nih miau avangin, hei hi chu tar lan loh theih a ni lo va, ka han ziak ve reng reng ang e.

Nimin, September ni 5, 2020 (Inrinni), 'Zirtirtute Ni' tak mai Aizawl Dinthar-ah thil pawimawh ti turin ka chhuak a. Ka kalna tura tukthuan ei nghal tumin chaw ei lovin dar 8 pelh deuhvah khan ka chhuak a. Kawltheihuan, Mission Veng step thui leh chho tak mai chu hmanhmawh takin ka zawh chho va, Sikulpuikawna two wheeler taxi lak tumin stand ka thleng chho va.

Ka thleng chho chiah chu taxi pakhat mah a lo awm lo va, parking fee khawntu (ani nen hian college ka kal lai ata tawh innel taka inbe bawrh bawrh thin, inhre tak kan ni) hnenah chuan, "An awm loh lai tak a ni maw?" ka ti a, "Nia, tunah khan pakhat a chhuak leh chiah a ni, an rawn thleng leh vat mai ang," a ti a. Vawnban vuanin, kawngpui lamah chuan ka la ding reng a, tichuan, ka thâwk a rawn buai tan a.

Hmanhmawh takin thutna an siam chu ka pan a, ka thu nghal vat a. Parking fee khawn chu a tawng bawrh bawrh a. A thâwk dik lo chu a zual telh telh a, "Ka thâwk a dik lo tlat mai," ka ti chhuak hman hram a, taxi stand-a taxi pakhat lo thleng chiah chu fiah lo ruaiin ka hmu hman bawk a, a bak engmah ka hre zui ta lo.

Ka han harh chu thil ri ka hre thei a, khua ka hmu thei lo va, hmuh theih tumin ka tang vak vak a, ka la mumang ruai bawk si, a hrehawm duh ngei mai. Mi pahnih pathum hian min buaipui a ni awm e. Pakhat chuan, "Khu lai atangin a hmel a lang thei lo va, mi dang daih emaw ka ti a, Tsa a lo ni reng a," a ti lang lang a. Parking fee khawntu pawhin, "Ka thawk a dik lo' a ti a, a tlu nghal mai a," a ti ve bawk a. Ka han harh chiang chu ka thawk a hrehawm hle mai a, lirthei tlan a bengchheng bawk si a, a hrehawm nangiang mai.

Ka tawng thei ta maw tihah, "Engtia rei nge hetiang hian ka awm?" ka ti a, parking fee khawntu chuan, ka thlen hun timing leh ka harh leh hun a sawi a, minute eng zat chiah nge a sawi ka hre tawh lo. Minute 3-5 vel chu ni maithei e. Min buaipuitu mipa hi a thlang chiah, Godrej neitu k'u Zualtea a lo ni reng a (ani hi KTP lama a hnung kan lo zui thin, committee peng pakhata a kum tel teh meuh mai lo awm ho tawh kan ni a). A dawr nghakin kawngpuia ka tlu chu mi rawn hmu a, ka hmel a hmuh theih loh avangin zu rui chatthla vel ka nih a ring a, nimahsela, ka tukkhum vel ka sawh takah chuan a rawn tlan chho vat a, mi hre ta chauh a ni awm e.

Khatia ka tlu kha parking fee khawntu (innel taka inbe fo thin si kha a hming hi ka lo hre hauh lo mai a) khan tanpuitu a au va, taxi driver nen an pathumin min buaipui a lo ni. A sawi danin, ka hmui a duk vek a, ka hmai a dâng var vek mai a ni awm e. Ka harh hnuah pawh ka taksa pumin ka thlan a tla bawrh bawrh a, ka taksa a mur chum chum mai a. Darkar chanve vel chu chechang thei lovin chutah chuan kan thu ta reng a.

Chawhmeh zuar nu, ka lo dawr ve fo tawh hian ORS dip hi a rawn keng a, Amawii bur têah tui a khatin an rawn keng bawk a, chu chu an chawhpawlh a, ka in zo vek a. Apple sil fai sa pum hnih hi a rawn keng a, min eitir bawk a. Chungte chu ka'n eiin ka'n in a, darkar chanve vel hnuah kan thianpa dawr, a thlang lawk, Godrej bungraw hrang hrang an zawrhna dawrah zawimuangin kan chhuk thla a, chutah chuan ka awm hahdam ta a ni.

Darkar khat dawn ka thut hnuah Kulikawna awm kan thianpa, MNYF-a ka inhmanpui Collin-a ka call chawt a, ani chuan a scooty-in Aizawl Hospital-ah min kalpui a. BP, HB, pulse, ECG, thyroid, thisen etc kan test a, a tha vek bawk si a. A mak hle a ni. Daktawr pawhin mut that leh tui in tam mi chawh ta ringawt mai a ni. Collina hian a tulna apiangah mi buaipui a, test result-te min lamsakin a tulna apiangah min buaipuiin min kalpui a, a chungah ka lawm ngawt mai.

Sikulpuikawna min buaipuitu, parking fee khawn leh k'u Zualtea, taxi driver leh chawhmeh zuar nu te kha an chungah ka va han lawm em! Khawlai kawng sira tlangval tlu ringawt chu ruihtheihthil ti thin, drugs addict te ka'n nih duh hmel dawn vei nen! Thenkhat chu ni se, silipar min sehtir an tum nghal ngawt emaw a ni awm si a, hmelhriat an lo awm hnaivai hlauh kha lawmawm tak a ni. Vai ram emaw, khawi lai ram dang emaw chu ni se, miin min en hrek hrek ang a, min kalsan daih emaw a ni awm si a, Mizoram hi chu a lo va nuam em!

Thutthlenga ka thu, tlu khan a thutna thir kha tukkhum emaw, ka chal/bek hian ka tauh a nih ka ring a, chuta tangin leiah ka tla thla a nih hmel a. Ka tukkhum, chhip hnaih vei lam hi a na angreng a, a pawng lawng e tih lohvah chuan pem a awmlo. Ka chal ding lam hi a na thúm bawk. Ka insawh khawlo chu ka lawm hle a, taxi ka chuang hman lo chu ka lawm hle bawk. Ka thâwk rawn buai chho tan kha a hrehawm viau a, ka harh chho leh lam kha hrehawm tak a ni zawk. Khatianga awm leh kha ka hlau em em mai a, thawk a la normal lo nen, keimah ka zawi em em bawk nen, taksa a mur chum chum nen, thih ka feel ve e, ka ti hial a ni.

Thawnthu te kan lo ziak ve thin a, chutah chuan chhan eng eng emaw avangin a changtute kan han thihdantir a, nikhawhrelovin kan lo awmtir thin a. A takin ka tem ve ta a ni. Zan ka mut tlem hi kan puh ta ber. K'u Zualtea chuan, "I taksa a chau em mai a, a shutdown ve zuai a nih kha," min ti a, a pawmawm berin ka hria! Covid-19 hian kawng hrang hrangin stress min pe nasa em em mai a, zan mut theih loh, chaw ei hleih theih loh te ka nei a. Nun dan phung a tikhaihlak bawk nen, kan lo heti ta a ni e.

24 August 2020

Youtube-a Google Ads chungchang

A hre ber ang ziazang hian, youtube-a monetization chungchang te, google adsense chungchang te hi mi hian min zawt fo va, theih ang ang hian ka chhang thin a; chhan theih loh chin erawh a awm fo. Policy & Guideline hi an update/thlak danglam ve fo avang hian kan hriat hi a hlui zung zung mai thin. Kei aia hria hi an tam em em a, mahse, awlsam taka chhiar theih tura dah hi an awm mang lovin ka hria a, theih chin chin, pawimawh zual deuh nia ka hriat ka rawn dah dawn a ni.

Youtube-a revenue (hlawh kan tih mai) tam tak awm thei tur chuan advertisement inzep tel kha view-tu an tam a ngai a; video view tam nazawng hian sum a hmuchhuak tam kher lo tih hriat a tha (chutih rual chuan video view-tu an tam na na na chuan ads pawh view-tu an tam ve zel thung a). Ads view-tu ngah ngah khan revenue chu an ngah mai a ni.

1. Youtube-a Google advertisement hrang hrangte:

Youtube-ah hian advertisement lan dan (display type) hi chi hrang hrang a awm ve a, a lar zual han sawi fiah zuai zuai ila.

a) Display Ads: Display ads kan tih chu, youtube homepage tih lohvah kan video chhehvel khawi hmunah pawh a lang thin. Hei hi desktop atan bik a ni a, mobile phone-ah a lang thei lo va, video en a tibahlah lo.

b) Overlay Ads: Kan video hnuai lama ads rawn lang thin hi a ni a, thlalak (rectangle shape) emaw, thu (text) ringawtin emaw a lang thin. Kan video (player) hmai 20% chu a hliah thei.

c) Sponsored Cards: Desktop atang bik chuan video dinglam chunglam kilah a lang a, mobile phone-ah erawh chuang video chungah a lang thin. Hei pawhin kan video en lai a tibuai lem lo.

d) Skipable video ads: Video-a skip theih tura ads lo lang thin hi a ni a, minute 2/1 lek lek te a awm laiin darkar khat lai te pawh a awm. I thiante video i ensak chuan skip lovin en tluansak hram hram thin la, i pui a ni mai. Mobile/desktop/TV screen-ah a lang thei vek.

e) Non-skipable video ads: Hei hi video-a skip theih loh, en tluan ngei ngei ngai ads hi a ni. Videon intanna, a lai laklawh leh a tawpah a awm thei vek a, second 30 aia rei erawh a awm lo thung. Desktop leh mobile-in a support ve ve.

Heng ads-te hi select chawp ngai vek a ni a, select vek mai tur a ni.

2. Video ads awmna hrang hrangte:

Kan video chhunga advertisement awmna hrang hrang hi chi thum a awm a, chungte chu han sawi leh thliai thliai ila.

a) Before video (pre-roll): Hei hi video intan dawn chiaha ads lo lang thin hi a ni a, video upload hian select mai hi a tawk a ni.

b) During video (mid-roll): Hei hi a pawimawh khawp mai, video laklawh laia ads lo lang thin hi a ni. A chang chuan ads pahnih hi a inthuah nghal thin. Minute 8 aia rei video-ah chiah select theih a ni. Hei hi hman thiam a ngai hle a, a hnuaiah a hranin kan ziak dawn nia.

d) After video (post-roll): Hei hi video tawpa awm thin a ni a, i video kha eng anga sei pawh ni se, pre-roll leh post-roll ads hi chu select ngei ngei tur a ni tawp mai.

Mid-roll hi tlem han sawi zui ila. Minute 8 aia sei video-ah tawh phawt chuan dah theih a ni a, manage mid-roll-a han luh hian a hnuaia thlalak ang hian a lo lang a:

Nangmah ngeiina mid roll dahna tura duhna bik i neih chuan AD BREAK tih hi click-a a awmna lai tura i duh minute-ah khan click leh mai tur a ni, hmun khat aia tamah dah theih a ni a, video sei (darkar khat chuang) angah te hi chuan dah teuh theih a ni. Mahse, hei hi hriat a tha: youtube hian i duhna hmun hmuna ads dahsak che hi an ba lo! I click-na apiangah ads a awm vek kher lo tihna a nih chu.

Chu lo lehah chuan, automatic-a ads indah tura i duh chuan PLACE AUTOMATICALLY tih hi click hnua save mai tur a ni. Automatic-a dah hian youtube lamin dahna tur remchang leh tha berah an lo dah mai thin a, he ads hi an dahna hmunah a lang (display) tlangpui. Kei chuan automatic-in ka dah mai thin.

3. Limited Ads:

Video-a ads lang thei lo, $ Limited inti hi a awm thin a, hei hi a chhan chu i video-ah Youtube Community Guideline kalh a awm tihna a ni. Video i upload rual chuan youtube lam hian i video-ah ads dah chi a ni em tih hi automatic-in an lo check nghal thin a, an guideline kalh a awm chuan ads lang thei lovin hetiang hian a awm thin.

Hetiang hi i video-a a awm chuan a chunga lang ang khian, Ads suitability tihah zawna i mouse cursor han dah la, REQUEST REVIEW tih a lo awm ang a, i click dawn nia. Chutah chuan mihring ngeiin i video an lo endik ang a, i video chuan an guideline a kalh ngei chuan an approve lo vang a, ads a lang thei lo reng tawh dawn a ni. Chutiang ni lova an guideline kalh a awm lem loh chuan an approve ang a, ads a rawn lang mai dawn a ni.

Youtube video-a ads a lan theih loh chhan (limited ads) hrang hrangte chu a hnuaia tarlante zinga a eng emaw ber chu i video-ah a awm tihna a ni. A awmzia leh kawh tum chu kan hrethiam vekin a rinawm a, chuvang chuan a hranpain sawifiah tawh lo mai ang.

4. Revenue trick: Ads display chungchangah hian trick chhe tê ka hre chhuak ve hlauh mai a, mi dangin an lo hriain an lo ti thin em phei chu ka hre lo. A la hre lote tan han thai lang ve hram hram ila (desktop hmang tan bik a ni tih erawh hria ila).

I video sei (mid roll awm theihna) kha revenue tam duh vangin i en nawn tlut tlut maithei a, i thiante i entir tlut tlut maithei bawk. Mahse, i video i repeat (loop) tlut tlut khan, ads a lan ve fo loh chuan awmzia a awm hran lo. Heti hian i ti teh ang, i video kha i en mek laiin han reload (Ctrl+R) la, ads a lo lang ang. Chu chu i play tluan parh dawn nia. Minute 10 vel hnuah reload leh la, ads a lo lang leh ang, a tlangpuiin ads video pahnih a inkawp nghal thin. Chutiang chuan minute 10 vel danah i ti ziah dawn nia. A thenah chuan minute 10 nghah kher a ngai lo. Video tawiah pawh pre-roll leh post-roll i on tawh chuan, minute 5 vel danah emaw reload la, video tawiah pawh hei hi a rintlak a ni (reload hi play again a ni lo, page refresh a ni ber). Mahse, 100% a ni bik lo va, ads awm loh chang a awm leh zeuh thin tho. Chuvangin he trick hi 90% a work a ni, i ti mai teh ang.

He thuziak i hlawkpui nia i hriat chuan, lawmthu sawina atan khawngaihin MIZO HOME VIDEOS youtube channel hi min lo subscribe-sak dawn nia.