14 October 2014

Pindan khawhar thuhmahruai

Pindan khawhar taka nun hman hi ka hringnuna bet tlat a ni a, chu chuan ka nun pawh eng emaw chen chu a tar lang âwm e. Tu dang mahin ka hringnun min rawn chaipuiin ka ring lo va, ka ni tin nun hman dan ngaihven ta viau an awmin ka ring hek lo. Ka awm leh awm lohvin mi dangte nunah awmzia a neih phâk ka ring lo va, ka nun atangin mite’n nun thar leh danglam bik an chhar chhuah ka ring hek lo. Ka pindan chu a khua a har a, a luahtu pawh keimah mai ka ni. Ka nun leh ka pindan chu a inzawm tlat a; tu’n an tlawhpawh zen zen lo va, a khua a har thin.

Hringnunah hian engkim mai hi risk a ni. Kan dam lohvin dam inbeiseiin damdawi kan ei a, chu chu risk a ni. Hlim avangin kan nui a, lungngaihin biangah mittui a luang a; a leh peka kan awm dan tur kan hriat loh avangin chu pawh risk tho a ni. Kan nun pawh hi risk a ni a, tuman kan thih hun tur kan hre lo va, risk lain kan nung zel mai a ni. Chuvangin thil eng pawh mai hi dahkham a ni kan ti thei ang. Tichuan, ka pindan khawhar takah ka nun dahkhamin hun ka hmang thin a nih tâk chu!

He lehkhabu hi chutiang chu ni-ah ka ngai. Pindan khawhar tak, tu dang mahin an tlawh pawh zen zen loh angin ka mitthla a; tu bengkhawn hlawh lo lehkhabu, lehkhabu dawr leh khawii emaw laia khawhar taka let ngát tur angin ka hmu a, chutiang a nih ring em em chung siin, a chhiar duh an awm tâk hlauhvin tiin chung mite tân a chhûnga thawnthute hi ka rawn dahkham lui ta a ni. Chu chu risk-ah pawh risk sáng tak a ni. He lehkhabu atangin mite’n thil ropui an hmuh ka ring lo va, thu leh hla lama tui mite lungawina zãn thil danglam hmuh tur a awm ka ring hek lo. A risk a va sáng em!

Mite chuan thil tha an hmu a, an hria a, an ti a, an zawm a, mi ropui tak an ni thin. Kei erawh chuan thil tha tih leh thu tha zawm hi ka harsat a, mi dangte aiin ka nun hi a risk a sáng bik a ni. Zofate thu leh hla tihhausak theih dan tur te, kan thu leh hla chîm chin leh hma a sawn theih dan tur te chuan ka ngaihtuahna a luah ve fo va, a kawng tam tak pawh hmuin ka inhria. Nimahsela, ka thiam leh theihna te, ka peih leh phâknain a la tlin rih lo hi a pawi ber lai chu a ni. Chutiang chu thei ni ila, he lehkhabu hi pindan khawhar tak ang a ni lo mai tur.

Mite mut huna mut loh leh, mite men huna men loh hi he lehkhabu puitlin tura ka awm dan chu a ni ber mai. Heng thawnthu pakuate hi kumina ziah vek a ni a, chung zinga panga chu September thla chhûnga ziah a ni bawk. Ka ziah laiin mite tâna zirtirna tha tak keng thei tur ka dâwn lem lo va, a thawnthu kal dan atanga remchang chinah chauh zirtirna chu a awm ang. Thawnthu zirtir nei hi thawnthu tha tehfung pakhatah chuan a telin ka hria a, mahse, zirtir nei zawng zawng hi thawnthu thaah ka ngai lo. Zirtir nei lo thawnthu apiang hi thawnthu tha lo ni-ah ka ngai hek lo. A chhiartute’n ngaihnawm an tih mai kha a ziaktu tân lungawipuina tham tlingin ka hria.

‘Novel leh short story-ah hian a eng zawk hi nge i dah ropui zawk’ tih zawhna ka dawng zeuh zeuh va, chhàn dan tur ka hre ngai lo. Keimahah chuan a ropui dan a inang rengin ka hria a, dah hniam zawk tur ka hre lo. Chutih laia a eng emaw zawk dah ropui vanga Mizo literature khawvela lansarhtir bik tum tlatna thinlung hi a huatthlala ka ti hle a, chutiang mite thu leh hla chîm chin pawh sáng ta viauah ka ngai thei mang lo. Kan literature hmasawn zel nan chuan intluktlâng leh inkhairual takin, uar zawk leh ropui chungnung zawk lua awm lovin kan kal thiantir ral ral turah ka ngai a ni. Kan lehkha zirpui pakhat chuan, “Literature han zir meuh chuan zahmawh pawh a zahmawh tak tak thei lo,” a ti mauh mai. A bula zahmawh rawngkai sawi inthlahrunawm khawp ni thin mah se, literature a han zir chilh meuh chu hetiang ngaih dan a neih phah ta a ni.

Kan literature khawvel ka ngaihtuah châng hian, critic tha leh huaisen hi kan mamawh berte zinga mi ni hian ka hre thin. Tun hma deuh, kan thu leh hlate’n par an chhuah tan mek laiin chutiang mi chu an lo awm tawh thin a, mahse, sawi leh sêlna uchuak leh na tak tak chu kan thu leh hlaah thil thar, thil la awm ngai lo a nih avangin a dawngtute’n an dawngsawng thiam lo fo thin. Chumi avang chuan tun thleng hian chutiang mi huaisente chu an taptawmin an tawmim ta deuh niin a lang. Tunah erawh zawng, hmasawn kan inti tawh a, tun hma ai ngawt chuan ziaktu leh an kutchhuak a lo tam ta a. Kan literature-in hma a sâwn zel rualin ziaktute pawh kan rilru a zau zel turah ka ngai a, critic fiahna meipui tâwn ngam lo leh pawm thiam thei lo tur chuan thu leh hla huang hi nêk lo law law ngam mai sela kan hnam literature tân pawh a tha zawk ang.

Kan mi hmasate hian thangtharte hi an lung lêntu novel lipuiah min phûm hlum palh ang tih a hlauhawm ngawt mai. An hû leng vel hian thangthar thuziakmi tam tak a ur hneh tawh hle niin a lang. Chuta tanga min chhanchhuak turin critic tha kan mamawh. Ziakmite’n thuziak tha an neih theih nan kaihruaitu an mamawh a, kawng dik zawk kawhhmuhtu an mamawh. ‘Mawp mawp’ system-a kal hi a fuh ber lo va, eng thilah pawh kaihruaitu a ngai a ni. Chutih rual chuan, ziaktuin a rilru khat liam a bun ruahna a nih si chuan, critic mit tlung lo mah se a ziaktuin zalênna a hmuhna a ni thung si.

Thawnthu ziaktu tam tak chuan thawnthu (novel, short story, novela etc.) an ziah hian hmangaihna an ngêr nghal ngawt em ni chu aw tih tur a ni a, kei pawh ka ziah chhun chhunah chuti tho. Mi inchhiar zau leh hnam dang literature tuipui phate chuan kan thawnthu-ah hmangaihna avanga tap hliam hliam ri ai chuan hlauthawng leh thlaphang taka au vawn vawn ri hriat an châk tawh zawk a; pindan khawhara thãwm mak tak tak ri te, vanthengrenga khawl mak pui pui thãwm ri vung vung te, rampalailenga thãwm tihbaiawm tak tak te, mihring thil ti thei em em mai te, khawvela kan hmuh ngai loh hmun danglam te, khawl chi hrang hrang inchhek ri nghel nghel te hmuh leh hriat an châk tawh zawk a ni. Chung mite chuan mihring taksa chhûnga han liluh vela kan lung leh pumpui chena sawngbawl nawk nawk theih an châk tawh zawk a, ramsa tawng ri chenin hriat an châk hial tawh asin!

Ka lehkha zirpuite nen tui zawng leh ngainat zawng inang fuan khawm tih takah, heti lam hi kan sawiho fo thin. Kan thianpa pakhat chuan, “Mizo naupangte hian Spiderman, Hulk, Superman, Batman etc. aia ngaihsan tur mihring, Mizo hming nei thei se ka ti,” tiin a sawi. Hengho character anga ropui hi ‘Zo’ takin a din ve theih a, Mizo naupangte mit leh beng titlai tur character ropui hi kan legend ropui tak takte atangin kan nei thei ve bawk. Character thar hlak dina siam Sudden Muanga kan lawmzia te kha ngaihtuah ila! Kan fate hian Superman aiin Maurawkela’n thil a ti thei nêp bik lo tih an hriat a hun tawh a, Hulk aiin Mualzavata a chak nêp bik chuang lo va, Batman aiin Lalruanga a ropui nêp bik lo tih kan hriattir a hun tawh a ni. Hnam dangin Chhura anga mi ropui an nei bik lo!

Hnampui zawkte chuan an literature hmangin vanah min lâwnpui a, universe min fanpui a, mitthi khuaah min zinpui a, tuipui mawngah khaw thar min dinpui bawk a; ramsa mak tak takah min chanpui a, he hmun kilkhawr taka chêngte hi thil tih theihna ropui tak takin min thuam vel thin. An tukverh atangin khawvel an hmu thei vek a, an vawi khat hmeh khepah khawvel a buai zo va, kum zabi 21-na hnuah pawh hrenpereng min la kaihpui fo asin! Hetiang mihring hi Zonuin a hring ve thei. Chutih hunah chuan pialralah kan zin ang a, pûk ropui tak takah lutin lunghlu kan chhar ang a, Mizoram thlalerah rangkachak khur kan lai ve tawh ang. Tlawng lui kama indo lawng lian pui pui a din khup hlãn a nghahhlelhawm tawh kher asin!

Kan thawnthu kalphung hian hmel thar hmu zel sela, ‘kan kal dan ngai hi a la tha rih e’ ti lo ngamte’n kawng thar min pênpui zeuh zeuh teh se. Chutiang mi chu thangtharte zingah an lo chhuak mek a, an lo la chhuak zel turah i han ngai phawt teh ang.

Kan hmahruaitute hi kan literature hmasawn zel nan an danglam ngam a hun ve tawh hlein a lang. Kan thianpa pakhat, kan lehkha zirpui chuan, “Thawnthu bu pangngai ve deuh, phek 200 chuanga chhah ziak ila, Book of the Year Top 20-ah ka lang ve hrim hrim!” zuk ti a! Uangthuanga sawi ni mah se ngaihtuahna tithui tak a ni. Kan zinga pakhat lahin fiamthu titakin, “Book of the Year an ti tawh hlei nem, Novel of the Year an ti tawh zawk alawm,” a lo ti ve mai bawk a! Dik tak leh tlang taka sawi chuan Book of the Year an thlan thin hi ziaktu thenkhat tân chuan advertisement tha tak ang chauh a ni. Chutiang ngawt lo deuhva ziaktute sukthlek her bãwih thei tur khawpin he ziakmite nopui hi i tihlu sauh sauh teh ang u. A thlangtute hian thlahrang bu atanga poetry bu thlenga an thlan chhuah ngam hun a nghahhlelhawm tawh hle a ni.

Thalai zingah literature-in hmun a chang thûk ta hle a. Kum naupang tê ni chunga lehkhabu ziak thei an awm ta nawk mai a, hmasawnna ropui tak a ni. Mipuite pawhin literature-a thangchhuah turin lehkhabu ziah hi thil tih makmawh pakhatah kan ngai ta deuh niin a lang. Lehkhabu ziah hi a ropui a, sumdawnna rilru pu chunga ziah erawh chu lehkhabu dawrawm tak a ni thei ang. Lehkhabu ziah leh chhuah chungchangah hian ziakmite hian ngaih dan inang lo tak tak an neiin a rinawm. Ka thu leh hla themlem leh thehlep tê tête hian kan literature a tihhausak loh chu thu dang ni se, kei chuan chhiartute tihlâwm hi ka tum ber pakhat a ni. Mite’n kan thuziak an chhiara mittui an sên ngat phei chuan chu tluka ziaktu tâna chawimawina leh lawmman ropui dang a awm chuang lo vang.

Ka thuziakte lehkhabua ka chhuah chhan chu khawvelah chhiartu an awm vang a ni. Khawvelah keimah chauhvin awm ni ila, lehkhabu chhuahin eng nge awmzia a neih ang? Ka thuziak thenkhat chu chhiartute’n hlâwkna leh zirtirna tha an hmuh theih nan a ni a, a then ve thung chu chhiartute’n ngaihnawm an tih tur ngawr ngawrin ka ziak a ni. Mahni thuziak dahthat nan tia lehkhabu chhuah thinte hian eng vangin copy sang tam an chhuttir kher? Chhiartute hi an pawimawh a, ziaktute tiphurtu leh chakna petu an ni.

Literature zirna han sawi luh tâkah chuan ka thil vei em em pakhat ka’n thlo tel hlak teh ang. Kan zirlaibu buatsaihtute hian literature zirlaite tâna zir tlâk lehkhabu thlang chhuak tam lehzual sela a tha hle ang. An sawi thin pakhat chu, lehkhabu an thlan dawn hian ‘eng lehkhabu nge tha ang’ ti lovin ‘chumi lehkhabu ziahah a eng ber nge tha ang’ tih hi tun hma deuhvah chuan lehkhabu thlangtute lehkhabu thlan dan niin an sawi. Chutiang mai maia literature zirlaite zir tur kan chhawp chhuahsak chuan ram ropui kan hnaih chak lo khawp ang. Tuna BA/MA Mizo zirlaibu-a thawnthu leh poem thenkhatte hi chu, a aia thlanawm leh zir tlâk zawk tur tam tak a awm ngeiin a rinawm. Kan mi hrâng hmasa leh zirlaibu thlangtute hian a ziaktu an lo ngai pawimawh em a nih hi!

Literature lama kan mi ril leh mi thiam, Zoram tân pawha lo thawhhlawk em em thin eng emaw zât chu an thu leh hlate pawh hriat theih tawh mang lohvin a riral mek! Thangtharte’n literature khawvela an thawhlawmte an theihnghilh zo tawh a, tu nge an nih an hre tawh bar lo a ni ber e! Ziaktu chu khawlaia rui thle bãwk bãwk thin a nih chuan, ziakmite’n chawimawina an dawn thin ang chi pêk chu sawi loh, an kutchhuak chu tha eltiang mah se naupang zir atana dah hi kan iai deuh thin a nih âwm hi maw! Chung iai-hmangte chuan, ‘saw nula chu zu a heh em mai, a zai ngaihthlak tlâk a ni lo’ an ti ngei ang! Thiamna hi a pawimawh ber chu a ni, mihring chu hmanrua mai. A enga pawh chu ni se, hetiang thu sawi tura qualification awma ka hriat loh avangin ka’n bekang theh ta hem mai a ni e.

He lehkhabua thawnthu hrang hrangah emaw, thuhmahruaiah ngei ngei pawh hian mi pawi sawi palh emaw, mi huatthu lo inzep tel palh emaw a lo awm a nih chuan van dekin ngaihdam ka dil lawk e. Zikpuii Pa’n, “Mahni fel lohna leh mahni dik lohna hmusit thei lo hnam kan ni ang tih ka hlau fo thin,” a tih kha hre reng ila a tha ang e. Risk rau rauvah thawnthu thenkhatah hi chuan risk a sáng viau maithei. Ngaihnawm siam kan tum mai chauh a ni. Risk kan sawi zing ta viau mai! Eng nge risk chu? Engtihna nge ni ta ang le? Zotawngin sawi buangbar lo ila, a nihnaah kan chiang zawk hial ta ve ang! Dr. C. Lalawmpuia (Author of Tapchhak Theory)-in, ‘Poetry chu poetry ni mai rawh se!’ a tih ang deuh khan, tuna kan risk sawi hi chu risk ni mai rawh se! A chiang ber ang!

A tirah a bu hming atan a hming leh a nihna ena ka khua tihar em emtu, khawhar azawngah khawvel thil awm zinga khawhar ber ni-a ka hriat, ‘Thlânlung Khawhar’ hman ka tum zet a, mahse, keimah ngei pawhin ‘thlân’ hrim hrim hi ka ngainat lohva ka tih deuh avang leh, chhiartute pawh chutiang chi an nih ve tho ka rin avangin ka thlâk leh ta a ni. Thlân zet hi zawng, a laitute bâk a tinui leh tawh ngai si lo va.

Ziaktute hi mi harsa tê tê an ni a, mahse, an tuina leh an theihna awm ang angte chuan a phût luih tlat avangin insit chung chung leh nei lo chung chungin lehkhabu an puah ve rãwih thin a, chumi kawngah lehkhabu chhutute tluka rilru zau pu an awm chuang lo vang. A nuai tel teh meuh mai ziaktute’n an batsak pawhin phûr takin an hna an thawk reng thin a, a leh pek thleng pawhin an la inhuam em em zel thei a. Hei hi a ni lo’m ni, rawngbawlna chu?

Bâ azawnga lehkhabu chhut man bat hi a hlimawm ber! Thla tin kum tin min thîng pawh ni se, kan thawhrim rah ber, sum ni lo lehkhabu chu a bua a chhuah tawh avangin lawmman hlu tak a chang tawh a, chu chuan min tihlim thin. Ba neih azawngah rilru a tihah lo ber a, rulh leh dawnin rilru a na lo ber bawk. Kan ba neih chhan kha a ropui em a ni! Bâ neih hian mi’n kan la dam leh dam loh an ngaihven phah a, kan chanchin ngaihven rengtu an awm phah a, kan thih an hlau ngawih ngawih a, hlu deuh mai asin. Mal ngawih ngawiha inhriat phei chuan bâ neih ngei ngei tur! Pindan khawhara ni tin zan tin hun hmang thin tân phei chuan, khawvel atanga min betu ber an nih avangin hlu danglam bik tak a ni. In luah man cheng sang tlêmte bat vanga a thla puma rilru hah reng renga hun kan hman laia lehkhabu chhut man cheng sing tam tak ba chunga a kum tluana rilru hah em em si lova han awm hi, kawng lehlamah chuan inthiam loh a awl duh fu mai. Bâ rûl tha duh lo mihring erawh an hmuingil ngai lo ve.

(Hei hi ka lehkhabu thar tu, 'PINDAN KHAWHAR' thuhmahruai a ni a, a tawp paragraph thum tih loh chu paih awm lova dah vek a ni e.)

A cover tur

Share this

4 Responses to "Pindan khawhar thuhmahruai"

Eng nge i ngaihdân?