10 March 2025

Ni ropui a lo thleng dawn ta

 "Lord of the Rings: The Rings of Power" series kha kan en tawh maithei. Kha series-ah khan mi bumro leh maksak, mihring pangngai ni lo Orcs leh an hmelma Elves/Southlander an indo a nih kha. Adar kaihhruai Orcs chuan Bronwyn leh Arondir hote chu an hneh a. Nimahsela, anmahni puitu tur Numenoreans-ho an lo thleng a, mi rapthlak leh ṭihbaiawm tak tak Orcs-ho chu an hneh ta a nih kha. Khati ang thil siam rapthlak takte hneha an awmna ni chu, an tan chuan ni ropui tia sawi loh theih a ni lo vang.

Khawvel indopui 2-na (1939–1945) kha khawvela indona thleng tawhah chuan a rapthlak berte zing ami tih loh rual a ni lo. Allied (US, UK, USSR etc) leh Axis (Germany, Italy, Japan etc) indona a ni a, mi maktaduai 70–85 velin thih phahin, chung zingah mi maktaduai 50–55 vel chu nunau pawisawi lo an ni. Germany te, Italy te an tlawm hnuah Japan chu an khawpui pahnih — Hiroshima leh Nagasaki chu US-in Atom hmanga a bomb avangin August 15, 1945 khan a tlawm ta a. He ni hi, Allied lampang tan chuan hnehna ni ropui tih loh rual a ni lo. Indonaina a nghawng nat zual rama chengte tan phei chuan, he ni hi engti fakauva hlu leh ropui nge a nih ang chhut thiampui phak pawh a ni awm lo ve.

Vawiin (March 9, 2025) Sande Sikul kan inkhawmnaah kum 100 vel kal taa Patea hla phuah "Ni Ropui A Lo Thleng Dawn Ta" tih hla kan sak laiin, khing a chunga thute khi ka rilruah a lo lang a; indona tawpna ni hi a tuartute tana ni ropui a nih nasat dan tur vel chu! A chang khatna chu:

"Ni ropui a lo thleng dawn ta,
Kan nghak Lal Imanuel;
Sual leh ramhuai tlâwmna ni chu,
Chhandam fate kan zalênna tur chu," tih hi a ni.

He khawvela ringtuten kan buanpui, 'sual leh ramhuai'-te tlâwmna ni tur, thil siam mak leh ṭihbaiawm, rapawm leh thiltithei tak takte tlâwma ringtute hnehtu-a kan ṭanna ni tur te chu ka ngaihtuah a, ropui dawn hian ka'n hre khawp a! Kan tar lan tawh angin, fiction-ah te, movie-ah te hian hmelmate an hneha a hnehtute hlim leh lawm taka nasa taka an au dur durte chu kan hmu ṭhin a; kha ni, hmelmate an hnehna ni, an tukdawlna ni kha an tan chuan a lawmawmin a ropui dawn em asin! Chuti anga indona rapthlak tak, he khawvela ringtute leh sual leh ramhuaite indonaa kan hnehna ni lo thleng tur chu Patea chuan a mitthla a, engtin nge a tih zui?!

"Chumi hunah chuan hlimin ka zai ang,
Lal ram buatsaih chatuan hmun ka chang ve ang a,
Aw, a va nuam dawn em! Aw, a va hlimawm dawn em!
Hlim tawp hlau lovin kan lêng ang."

He khawvela lungngaihna min thlen ṭhintu, kan rilru leh ngaihtuahna tina ṭhintu, rethei leh hrehawm reng renga min siamtu, thîkna leh itsîkna avanga rûmna thlentu "sual leh ramhuai"-te an tlâwm hun chu, "a va nuam dawn em! a va hlimawm dawn em!" tih loh rual a ni hlei nem! "Hlim tawp hlau lova lên" chu he khawvel mihringte zingah tuin nge thlahlel lo bik ang le! Chu hun thlirin, nghakhlel takin, ni tin mai hian, chak lo tak chungin, "Krista Isuaa Pathian chung lam koh chhan lâwmman hmu tûrin, tiam chin lam chu ka pan ṭâlh ṭâlh a ni" (Philippi 3:14).



07 March 2025

Chhawng hnawh nge Chhawng hnawt?

  •  TS Khupchong (March 7, 2025)

Naupan lai a\anga zirlaibua kan lo zir \hin, Chhawng hnawt tih chu tun hnaiah ‘Chhawng hnawh tih zawk tur a ni’ ti zawnga sawi leh ziah a awm ta zeuh zeuh va; kumin 2025 Chapchar Kût hmanna pui ber Aizawl-ah pawh announcer-te khan ‘Chhawng hnawh’ tih hlirin an hmang a, DDK lama live commentary-ah pawh ‘Chhawng hnawh’ tih hmangin, Art & Culture Department lam (ni maw)-in programme sheet an siamah pawh ‘Chhawnghnawh’ tia hman a ni. Hemi chungchangah hian ngaihtuahna han sen zau hlek \haa hriatna a awm a, tlemin han chhui zau dawn chhin ila.

Chhawng hnawh chungchang

Mizo culture leh \awng hria Pu C. Vanlallawma chuan, “Chhawnghnawh tih awmzia hi, Pu Thanga leh Pu Zawla ten an sawi angin, neih vûm rei rui, ding êr ûr, chhâwng êrh ûrh mi kâa hnawh, tihna a nih hmel a. Hei hi a dik chuan hman lai a\anga ‘chhawng an hnawt’ an tih fo kha an lo tisual a ni thei ang. Lusei \awngah ‘hnawh’ hi eng grammar context-ah mah ‘hnawt’ tia modify theih a ni lo. Hnawh chu hnawh a ni reng. Chu vangin ‘chhâwng an hnawt’ ti lovin, ‘chhâwng an hnawh’ tih hi a dik dan a ni ang,” tiin a ziak a (Hringlang Tlang, p.567).

Mizo Department, Mizoram University-a zirtirtu, hetiang lama kan râwn kumkhua \hin Pu Lalsangzuala pawhin, “Chhawng an hnawt ni lovin chhawng hi an hnawh zawk a ni. A hnawta hnawt lam ni lovin, a hnawhin an hnawh zawk. Ei tur an neih chhâwng er ur kha artui te, sa te, eitur tui tinreng kha a hmin sain an keng a, chu chu \hiante kaah an hnawh hawng hawng a, chu chu chhawng hnawh an ti,” tiin a sawi bawk. Hetiang deuh hian Pu C. Chhuanvawra pawhin a lo ziak bawk.

Chhawng hnawh leh Chhawng hnawt hmang kawp te

Mizo history ziak hmasate zinga mi Pu K. Zawla hian Mizo Pi Pute leh An Thlahte Chanchin-ah chuan “lungdawhah chhawng an hnawt” tia a hman hnuah, “lungdawha chhawng an hnawh zawh chuan...” tiin a hmang a (5th ed. 2011, pg. 62). 1st Edition hi kum 1964-a chhuah a ni tawh. Hetah hian ‘hnawh’ a hman chhan chu ‘hnawt’ modify-na a ni. Kum 1966-a chhuak Pu Zatluanga lehkhabu Mizo Chanchin-ah pawh hman pawlh a ni a (p. 27-28), hman pawlh a nihna hi ‘hnawt’ modify nana ‘hnawh’ a hman vang a ni ber (ka lehkhabu hman lai hi 1996-a chhut nawn kha a ni). Chutiang bawkin Rev. Liangkhaia pawhin Mizo Awmdan Hlui (1971)-ah a hman pawlh bawk a, mi dang hman ang thovin ‘hnawt’ modify nan ‘hnawh’ a hmang ve bawk (p.85).

Pu James Dokhuma pawhin a lehkhabu Mizo Kalphung-ah ‘Chhawng hnawt’ leh ‘chhawng hnawh’ hi a hman pawlh a, ‘hnawh’ hi ‘hnawt’ modify nan a hmang niin a lang (2nd ed. p.106-107). Mizo historian Pu B. Lalthangliana pawhin Mizo Culture bu-ah ‘chhawng hnawt’ leh ‘chhawng hnawh’ hi hman pawlhin, ‘hnawt’ modify nan ‘hnawh’ a hmang zawk chauhvin a lang (pg. 66, 67).

Chhawng hnawt chungchang

Mizo \awng dik zawk inhnial a awm changa kan râwn hmasak ber \hin chu Pu Buanga Dictionary-ah engtin nge a awm, tih hi a ni. A Grammar and Dictionary of the Lushai Language (Dulien Dialect) tih hi J. Herbert Lorrain leh Fred. W. Savidge (Pu Buanga leh Sap Upa) te buatsaih niin 1898 khan tihchhuah a ni. Chumi buah chuan, “chhawng hnot” tia dah a ni a, “the name of a feast, (v.) to keep the above feast” tiin a hrilh fiah (p.70). A thumal \obul leh lo chhuah dan (etymology) ni lovin a awmzia (definition) hrilh fiahna chiah kan hmu.

Kum 1980-a tihchhuah Mizo |awng Upa Dictionary, F. Ropianga ziahah chuan ‘Chhawng hnawt (v)’ tiin a tar lang a. “Kût laia kawtchhuaha naupang leh tleirawlho chaw leh artui \hiante barhtu nih \heuh tuma inûm (inhnawt) chhâwnga an tih \hin ruai \heh hming hi a ni,” tiin a hrilh fiah (28). Hetah hian a thumal lo chhuah dan nia lang hmuh tur a awm ve ta thung.

Chhawng hnawh nge chhawng hnawt?

Pu C. Vanlallawma hian ‘chhawng hnawh’ a nih theih dan, rin thu deuhvin a ziak niin a lang a (ref. “tihna a nih hmel a”). A rin dan hi ni tura ngaiin, “hnawh’ hi eng grammar context-ah mah ‘hnawt’ tia modify theih a ni lo” tiin a ziak bawk. Hei hi a dik a, ‘hnawh’ modify nan ‘hnawt’ hi an hmang ngai lo reng a; ‘hnawt’ modify nan ‘hnawh’ kan hmang \hin zawk a ni. Chu chu Mizo history leh culture lam ziak hmasate’n an lo ziah dan pawh a ni. Ngun taka ngaihtuahna kan sen chuan, ‘chhawng hnawh’ leh ‘chhawng hnawt’ hmang kawpte leh ‘chhawng hnawt’ tih chauh hmangte hi \anhmun khatah an \ang a tih theih ang.

(A bik takin) Mizo history/culture chungchang ziaktute hian mi thil hre zawk leh kum upate kawma ziak an ni \hin a. Pu Buanga Dictionary-a kan hmuhte pawh khatih hun laia Mizote \awng thumal a hriatte a lak khawm a ni. Chuvangin, ‘Chhawng hnawt’ tih hi tun hnai thil a ni lo tih chiang takin a hriat theih a, a dik lo ve, an lo tisual a ni, tia sira hnawl ngawt theih a ni lo vang. ‘Chhawng hnawh tih zawk tur’ tia ‘chhawng hnawt’ dik lova ngaihna phei chu kum zabi 20-na chawhnu lama lo chhuak chauh niin a lang.

Hengte avang hian ‘chhawng hnawt’ tibova ‘chhawng hnawh’ tih tak vek mai hi a fel zân lovin a lang a; ‘chhawng hnawt’ etymology hi chiang faka hriat theih ni lo mah se, pi pu chena an lo hman zawk hi ‘hnawt’ nia a lan tlat avangin hnawl mai chi a ni lo vang a, ‘chhawng hnawt’ modification form-a ‘chhawng hnawh’ an hmang te erawh chu a la pawm theih viau zawk ang. Kan thu kharna atana Liandala’n kum 1940-41 vela a phuah “Pi Pu Chhuah Tlang” hla chang thumna han dah ila.

Lengin chhawng an hnawt, chûn hraileng nen,
Sa leh buhchangrum, bawhar tui nen;
Zua tin an hlim vangkhawpui an lâwm,
Tlai ni nêm duai lenkawl thiang karah hian.

Thlalak remchang hman a ni