Insuihkhawm leh zai i rêl ang u

‘Insuihkhawm leh zai i rêl ang u’ tih hla ṭha zet mai phuahtu Capt. LZ Sailo hi hnam inpumkhatna vei em em mai, a taka nasa taka thawk a ni a. UNO Peace Keeping Force-ah te telin khawvel ram hrang hrang a fang kual a; sipai aṭanga a lo chhuah hnuah Zofate insuihkhawmna lam a vei em em mai a. Thu leh hla pawhin a phuah chhuak nasa hle a. Zofate insuihkhawmna atana a thawh nasat avangin tàninah pawh a lo tâng tawh nghe nghe a nih kha.

Zofate hi hmun hrang hrangah kan awm darh a. A ṭhen chu Tripura-ah te, Bangladesh-ah te, Manipur leh Burma-ah te pawh an awm bawk a. Hmun hrang hranga Mizo awmte hi hmun khatah awmkhawm duh mah ila tun dinhmunah chuan thil theih ni pawhin a lang lo. Kan ṭawng a inang lo va, kan culture leh tradition a inang lo va, kan society thlengin a danglam nasa tawh em em a. Tin, kan awmna hmun ṭheuhvah awmhmun nghet kan nei tawh a, chu kan awmhmun nghet chu awlsam taka chhuahsan mai chu thil harsa tak tur te pawh a ni a. Chuti a nih si chuan engtin nge kan inpumkhat theih ang? E le, ka thlarau zawkin le...

British hovin India ram an rawn awp ṭan tirh khan ‘Divide & Rule’ policy, ‘ṭhendarh la, awpbet rawh’ tih chu an rawn hmang a, India ram chu bung hrang hrangin an ṭhendarh a, an awp a, kar lovah India ram chak tak ṭhin chu an tichau zo ta a nih kha. Chutiang chiahin Mizoram-a sapho an rawn luh tirh khan he policy ‘ṭhendarh la, awpbet rawh’ tih bawk hi an rawn hmang a. Mizoram chu hmar bial leh chhim bialah an ṭhendarh a; hmar bial chu Assam lamin changin chhim bial chu Bangladesh lamin an vil a nih kha. British, hnam fing hmasaho hian unau pawh hmun hranga an awm hian an in-unauna a dal telh telh thei a ni tih an hre chiang em em a lo ni.

Mizote ṭiau lui kan kân hnuah hmun hrang hrangah kan awm darh ṭan a. Chuta ṭang chuan kan ṭawng te, kan hnam chîn dan te, kan ei leh bar dap dan kawng te a lo dang hret hret a. Kan zavaiin unau vek kan ni tho. Hmun hranga kan awm avangin zawi zawiin kan khawsak dan a lo dang chho zel mai a lo ni a. Tunah chuan kan unau ngei ngeite pawh kan hmu foreigner zo ta a, kan deu a, kan ram aṭangin kan hnawtchhuak bawk a; an hnawhchhuah ṭhenkhat chu an sual vang ai mahin an nihna vang a ni zawkin a lang. Hei hi hmun hranga kan awm vang a ni a, kan thinlung lam inpumkhat loh vang a ni. Ṭiau lui an lo kân hnuah khan hmun khatah la awmho zel sela chu hetiang teh nuaih kan ni kher lovang.

Pathian hian mihringte hi hnam anga awm turin min siam a. Min siam ang ngeiin Mizote pawh hnam anga kan awm a ṭul a, chuvangin kan inpumkhatna tichhe zawnga hmalakte hi Pathian duhzawng a nih a rinawm hauh loh. Kan hnam nihna leh kan nunphungte hi zahpui lova khawvel kan hriattir a ngai a, chumi tur chuan inpumkhatna bawk hi a pawimawh ta a ni. Zofate kan inpumkhat theih nan kan zirlai pawl te pawh hna nasa takinan thawk a, Mizo Zirlai Pawl phei chuan Zohnahthlak hnam hrang hrang intawhkhawmna hunpui ‘Zofest’ hi a buatsaih ṭhin a. Chutiang hunah chuan Zohnahthlak hnam hrang hrangte inpumkhat duh ngawih ngawiha zaia an lamho han hmuh chuan kan duhthusam inpumkhatna (rilru inpumkhatna) kan hnaih tawh hle niin a lang ṭhin. Zo-Reunification Organisation (ZORO) pawh hian Zofate inpumkhat leh, keimahni ram ngeia zalên taka kan awmho theih nan nasa takin hma an la mek reng a ni. Chuvangin, mimal leh pawl anga hnam bil thila hma kan lak dawn hian zirlaite huikhawm sa tidarhtu kan nih loh nan chuan kan fimkhur te pawh a ngai hle ang.

Mizote hi kan la naupang hle a, kan thlahtute chanchin kan chhui theih hla ber pawh Chhinlung a ni tlawng mai a, chu pawh thawnthu ang deuhva sawi a ni mai a. A kum ang zawng phei chuan kum zabi 10-na vela Mizo te khawsak dan pawh kan chhui thleng hleithei lo a ni. Chutiang khawpa hnam naupang kan nih avangin ṭhendarh kan awl a, chîmral te pawh kan awl hlein a rinawm. Juda te khu han thlir ila, Bible-ah ringawt pawh hnam upa an nihzia chu a lang reng mai a. Babulon salah kum tam tak an tàn pawh khan an ral rêng rêng lo. German dictation Adolf Hitler pawh khan Judaho chu suat rêm tumin a that chiam a, Juda mi maktaduai tam tak a that a, mahse, an rêm chuang reng reng lo. Tuna an ram chhehvelah Arab-hovin an hual a, ram te tak tê-ah an awm khawm a, mahse, khawvelah an tê ngai reng reng lo a ni. Babulon sala an tàn lai te khan Juda hnam hi bo âwm tak an ni, mahse, a teuh lo. Sam number 137-naah khan ‘Babulon lui kamah te, chutah kan ṭhu a, a ni, kan ṭap ṭhin, Zion kan ngaihtuahin’ tih kan hmu a. ‘Aw Jerusalem, ka theihnghilh che chuan ka kut ding lam hian a thil thiam hi theihnghilh ve rawh se. Ka hriat reng loh che chuan ka lei hi ka dangah bet tlat rawh se’ an ti hial a. Judaho kha an lo nationalist ṭiah ṭiah asin! An thlahtute hetiang khawpa an thinlung a lo inpumkhat avangin tunah chuan khawvel hmun hrang hranga Judaho chu an ramah an kalkhawm mek a, rilru inpumkhatna aṭangin tisa tak pawhin an inpumkhat chho mek a ni.

Tehkhin nan Judaho ka rawn hmang mai a ni. Judaho angin, khawi lai hmunah pawh awm ila, eng anga darh pawhin awm mah ila, kan thinlung a inpumkhat si chuan engtikah mah kan ral ngai lovang. Tisaa pumkhat ni tur chuan thinlung inpumkhat phawt a ngai a ni. Nupa pawh an thinlung a inpumkhat loh chinah an inṭhen mai a, an lo inngai a, an rilru lama an lo inhmuhthiam hnuah an inhruai leh mai a, rilru lam a inhmuh thiam loh chuan an inṭhen hlen mai a ni. Chutiang chiah chuan Zofate pawh thinlung lama kan inpumkhat loh chinah kan inṭhen a, hmun hrang hrangah kan awm ta a ni. Kan rilru lam a inpumkhat chuan kum eng emaw zat hnuah Judaho ang hian kan la kalkhawm leh ang. Rilru lama kan inpumkhat thei lo a nih erawh chuan khawvel awm chhungin kan darh reng tawh mai dawn a ni.

Tun hnai, September ni 13, 2013 pawh khan Mizo Students’ Union chuan Aizawl-ah ‘Inpumkhatna Kawngzawh’ an nei a, zirlai sang têl chu Zohnahthlak inpumkhatna duhin an au chhuak a nih kha. Kan hnam inpumkhatna duha zirlaite an au chhuak ta mai hian ngaihtuah a tithui a, nu leh pate tân chona lian tak a ni. Kan political party te pawh hian hnam inpumkhat chu an duh ṭheuh niin a lang a, a taka thawk thei dinhmuna an han din hian remchang kan pe duh tlat ṭhin lo zawk a ni. Kan hnam inpumkhat nan zirlai pawlte hian hna ropui tak an thawk mek a, an thawk zel dawn bawk niin a lang a. Zofate inṭhendarh huikhawm tura hma latu chu tun dinhmunah chuan ZORO, MSU leh MZP hi a langsar deuh an ni tawh mai awm e. Kan tlawmngai pawl lian ber YMA te hian an kumpuan ‘Ram leh hnam humhalh’ chu tlem siam danglam hretin, kan hnam kan inpumkhat chuan ram leh hnam kan humhalh nghal a ni tih hriain ‘Hnam inpumkhat’ te han ti sela, tuna an ṭhahnemngaih anga ṭhahnemngaiin han bei sauh sauh sela chuan kan duhthusam ram chu kan hnaih chak hle âwm asin.

Tunah zawng, ṭhangṭhar mithiam an lo chhuak zel a, zirlaite mit a rawn keu ṭan ta a. Lehkha thiamte pawhin kan ram leh hnam dinchhuah nana hnam inpumkhatna pawimawhzia an rawn hmu chiang zel a. Heng Zoram fatlumte hian Zofate inpumkhat hma chu Zoram khawvar nghaktute tân rimawi bengchheng an khâwng reng tawh dawn a ni.

Rinawmna chibai inbûk ang le.

13.9.2013

Thianpa bialnu nen kan inthen!

Bus chhung ka thutna hma chiahah hian nula pakhat hi a thu a. Kawng a chhiat avangin motor a insawh leh dawt dawt thin a; chu chu remchangah lain a lam hnaihah ka va bu phei zauh thin a, a hmel tak hmu thei lo mah ila a hnawih rimtui chu mi tivir tâwk lekin ka chhim pha hman hram a.

Chutianga motor a insawh a insawh takah chuan a taksa lang thei chin tlemte atangin a no hle tih ka va hmu thei a. A mal chungah a bag pahnih a pawm a, a bag pakhat zawk chhunga teddy bear senno chu ka va hmu thei ta hram bawk a.

Kan tlan zelna turah kawng an lo siam avangin motor chu a tlan zel thei ta lo va. Loh theih lohvin ke-a kan kal a ngai ta a. Ka hmaa thu nula-i chu ka hmu chiang ta a. A hmel a tha zawng ka ti hauh lo va, mahse, hmelthaa sawi tur ni lo duhawm deuh hi a lo ni reuh va.

Kan kal ta deuh va, remchang zawn vang pawh ni lovin a teddy bear ahna bag zawk chu khaisak ka tum a, a tang hle nachungin ka khaisak thei ta hram a; a tang tluan thei ta ngang lo te pawh a tih theih tho ang chu. Kal pahin kan titi zel a.

A âw te lah chu beng tivir tâwk lekin a'n no nalh em em mai a, Mizo tawnga ka thumal nalh tih berte zinga mi 'fîm' leh 'tliang' chu a aw sawifiah nan a tâwk zo hle âwm e. A taksa a no tawh si a, amah a lo no lehzel bawk si a, a thil pawimawh ka pawmsak bawk si a; chuta ka awmdan tur chu a duh apiang tana inrinsiak mai mai turah dah ta ila.

A hmel ka en leh thin a. A tawng hi a tawng a ni ringawt lo, a tawng siam siam mai a ni. Ni a tlangsang a, khua a lo lum ta deuh va, a lo kal hah deuh bawk nen, a biang chu a rawn sen tai ta tãk mai a! A chal sam tona vel chu thlanin a tihuh hlap a. "I hah tawh em?" ka ti a, a hah loh thu leh kea thui tak tak a kal thin thu min hrilh mai a.

Kawngah diak a lo awm a, rah ngei ngei a ngai a. Kei ka kal hmasa a, a nâl avangin 'min vuan rawh' ka tih miah lohvin, loh theih loh vang zawkin ka kut a rawn vuan a, ka têk deuh chhak a. Mel chanve vel tal diak awm sela ka ti ngei mai. Diak a rah hnuah mi thlah leh mai a, ka kut a ruak huai a.

Amah lah chu a inchei nalh em em mai lehnghal a. Class kal tur ka nih avangin ani pawh a nih ka'n ring thla nghal ngawt a. Ka zawt a, a lo ni ngei reng a. A teddy bear ken chhan te ka zawt leh a, hostel-a a luh dawn thu leh a thawmhnaw thenkhat a lak thuin min chhang a; class kal nghal a tum bawk tak e.

Kan class kalna tur hmun kan thleng dawn ta a. Kan class neihna hmun a inan loh avangin kan inthen a lo ngai dawn ta a. Kei chuan score tha inti takin a bag ka ken chu ka pe a, ka pek pah chuan a teddy bear ah chu ka'n hmu kher a. Ka hmu mai ni lovin teddy bear-a thuziak awm ka va hmu tel ta kher a!

'With Love...' tih chu! Ka hrethiam nghal a, ka tla ta rawih rawih mai a!

Tichuan, innei miah lovin kan inthen ta a ni.

3.9.2013