12 October 2015

Khawvela zirlai protest langsar zualte

Khawvelah hian zirlaite lungawi lohna lantirna lian tham tak tak a lo chhuak tawh a, mi tam takin nun an lo chân tawh a ni. Tun hnaiah pawh Mizoram chhungah Chakma thalai leh zirlaite lungawi lohna lantirnaah mi pakhatin nunna a chân a, Manipur state-a Zohnahthlak mi 9-in nunna an chân phahna, MLA leh sawrkar in pawimawh eng emaw zat an hâlna kha zirlai protest a ni bawk a, zirlai thi eng emaw zat an awm nghe nghe a ni. Hetianga zirlaite an thih hian mi a dêng nâ a, buaina pawh a punlun duh hle. Zirlai protest hrang hrang, lar zualte i han thlir teh ang.

Tiananmen Square Protest, China 1989

 May 1968 Protests, France
May ni 3, 1968-ah chuan Sorbonne University-ah zirlai lungawi lohna lantirna nasa tak a lo chhuak a; revolution tenau a ni hawt mai! Heng zirlai lungawi lote hian Nanterre-a University of Paris an khar hmiah a, Sorbonne University zirlaite chuan kawngpuiah kawng an zawh mup mup mai a ni. Zirlai, zirtirtu leh nawrh thlawptute hian France ram education system chhe lutuk te, lehkhathiam hna hmu lo tam lutuk chungchangte chu an tlangaupui ber a ni.

Ni eng emaw zat a liam hnuah pawh buaina a punlun zel a. Paris-a Latin Quarter-ah chuan police leh zirlai 100 chuang teh meuh mai chu an intawng a; zirlai lamin lungin an vawm a, police-in mittui tlakna hlo an hmang thung. Zirna mai bakah France rama politics leh economics dinhmun chhe lutuk avang chuan zirlaite chuan thla khat leh a chenve chhung zet mai lungawi lohna an lantir a, hemi chhung hian mi eng emaw zat an thi a, mi 100 chuangin hliam an tuar bawk.

Hnathawktu zawng zawng zingah mi za zela 22 (22%) zet chu he lungawi lohna lantirnaah an inhmamhnawih bawk a, anni hian an hnathawhnaah concession tam zawk an phût bakah capitalist sawrkar chu thiat turin an nawr a ni. He nawrhna, thisen tam tak chhuak chuan rah tha tak chhuahin, France sawrkar chuan educational reform bill a pass thuai a, hnathawktute dinhmun pawh siamthain hlawh tam zawk a ruahmansak a ni.

German Student Movement, 1968
Kum 1968-a West Germany-a zirlaite lungawi lohna lantir kha, khawvela zirlai protest rapthlakte zinga chhiar tel a ni fo mai. He buaina hi politics thil avanga lo chhuak a ni a; April ni 11-ah an hruaitu pakhat Rudi Dutschke chu fascist mi Josef Bachmann chuan “communist vawk sâwn!” tiin a lu-ah vawi thum ngawt silaiin a kap a; Dutscheke chuan hliam rapthlak tak tuarin, kum 1979 khuaah a thih phah ta a ni.

Hei hian zirlaite a tithinur em em a, Bild chanchinbu phei chuan “buaina siamtute hnawhchhuahna” thu a chhuah hial a. Thalai mi 50,000 zet chu kawtthlerah an pung khawm a, Bild chanchinbu thuchhuah hi an sem darh a ni. Hei hi police-te chuan tuiin nasa takin an phuh a, zirlai mi 180 lai chu an man nghe nghe.

Student Strike of 1970, USA
May ni 4, 1970 khan Ohio-a Kent State University-a zirlai rualkhat chuan President Nixon-a’n Cambodia a rûn chu duh lohna an lantir a, boruak a sosang hle. Ohio National Guard te chuan pung khawm zingah silai an hmet puak a, zirlai 4 thiin pakhat chu ramtuileilovin a awm zui a, 8-in hliam an tuar bawk. Zirlaite thihna hian ram pum a tuam chhuak nghal a, ram chhung hmun tam takah tharum hmanga lungawi lohna lantir a nih laiin, tharum tel lova lungawi lohna lantir tam tak an awm bawk.

Zirlai mi maktaduai chuang zet chu he buainaah hian an inrawlh a, hei vang hian zirna in, high scholl atanga university 450 chuang zet chu khar a ni. Lungawi lohna lantirte hian Reserve Training Officer Corp (ROTC) building tihchhiat tumin bomb hmangin an bei hial. Washington-a sipai camp te an bei a, motor ke tichhiain darthlalang te an vaw keh rem rum a, car an suasam nasa hle. Hei hi zirlai pakhat chuan, zirlai lungawi lohna lantir aia tualchhung buaina a an zawk mah thu a sawi nghe nghe. Hemi hnuah hian Vietnam War thlawptute chuan heng lungawi lohna lantirte hi an bei let leh a, mi tam takin hliam an tuar a ni.

2011-2012 Chilean Student Protests
Chile zirlaite chuan President President Sebastián Piñera-a’n zirna siamthatna tura ruahmanna a siam chu duh lovin kum 2011 khan nasa takin dodalna an nei a. Zirlai sang tel chuan lungawi lohna an lantir a, lungin police an tawng a, police lamin tear gas hmangin hnawh darh an tum bawk a. August thla chhung ringawt pawh khan police mi 90-in hliam an tuar a, zirlai lungawi lohna lantir mi 874 zet man an ni a, dawr tam tak a kâng bawk.

Heng zirlaite hian mipui vantlangte chhawr phak leh tangkaipui tur zirna atana sum tam zawk dah an phut a; kum 1990 hnu lamah Chile ramah university din belh a ni tawh lo hrim hrim a, zirlai an pun zel avangin zirlai tam takin harsatna an tawh phah a, university din belh te chu an thil phût zingah a tel a; mipui mimir intluktlang lo lutuk chu he lungawi lohna bultanna ber nia sawi a ni bawk. May 2011 thleng khan police 500 chuangin hliam an tuar tawh a, zirlai 1800 vel chu man an ni tawh bawk. Zirlai lungawi lohna lantirte hi mi 2,00,000 chuang zet an tling bawk. He thil hian a awh rei hle a, kum 2012 a hawlh kai dawrh a ni.
 
Iran Student Protests, 1999
Reformist newspaper ‘Salam’ khar a nih duh lohna lantirin lungawi lohna lantir mup mup a ni a. Chutih laiin, July ni 8, 1999 khan Iran rama Tehran University zirlai pakhat chu an hostel mutna atangin a tla a. Hetih lai hi boruak sosan lai a nih avangin, he thil thleng hian a ni lo zawngin boruak a tialh zual ta tlat mai!

Zanlai pelh hnu lawkah zirlaite chu thovin buaina a chhuak ta thut a. Police-te nen inbeiin police-te chuan nasa takin tharum an thawh a, an mut pindan an suasam chiam a, tukverh te, khumte chu an tichhia a, kangmei a chhuak zui bawk a. Zirlai thahnem takin hliam an tuar a, campus tlawhtu zirlai pakhat chuan he inbeihna avang hian nunna a chân nghe nghe.

Hemi hnu hian vantlang hmunah zirlaite chu chhuakin an mut pindan beih avang leh zirlaite dikna chanvo humhim duhin lungawi lohna an lantir a, mipui tam takin an thlawp bawk a. Police-te an tairaw tiangin mipui an vaw darh a, rei lo te chhungin mi panga an thih phah a. Hetianga police lam an chet avangin buaina a sosang zel a, ni nga chhung zet chu lungawi lohna lantir chhunzawm a ni.

The Trisakti Shootings, Indonesia, 1998
May ni 12, 1998 khan Indonesia khawpui Jakarta-a Trisakti University-a security forces-te chuan zirlai 4 an kaphlum a, mi 10 chuangin hliam an tuar a ni. Indonesia ram economy dinhmun hniam lutuk avang leh thil dang dang avangin, hemi hma hian he university-a thawkte leh zirlai 6000 zet chuan President Suharto chu bâng turin an lo phût tawh a. Mahse, tharum thawh lova lungawi lohna lantir an ni chungin police-te chuan lo dangin tharum nen an campus chhungah an um lut a, zirlaite chu an kap ta chiam mai a ni.

Hemi hnuah mipui thinrim chuan buaina tichhuakin sawrkar in pawimawh an hâl a, dawr tam tak rawk a ni bawk. President Suharto pawh May ni 21, 1998 khan a bang ta nghe nghe a; zirlaite kahhlum avangin thubuai ziahluh a ni bawk. 

Athens Polytechnic Uprising, Greece, 1973
November 14, 1973-a lungawi lohna an lantir chu tuman an bengkhawn loh avangin, Athens Polytechnic zirlaite chuan an university chhungah inkulhin, radio station atangin Greece mipuite chu sipai rorelna dodala an rorel dan firfiak tak chu do lêta anmahni zawm turin an sawm a. Chu sawmna chu mipui sang tel chuan chhangin, university chhung leh a chhehvelah an pungkhawm a, nun thapin sipai sawrkar duh lohna an lantir ta a ni. 

November ni 17 zing a lo nih chuan tank 25 zet mai chu kawtthlerah a lo lang ta ruau ruau mai le! A kua chu university lam hawiin an han her sauh sauh va, zirlaite chu insaseng tum mah se, an insaseng fel hmain university hma lam gate chu laipuiin a sai ta ulh ulh mai a. Tlanchhiat tum thenkhat chu inchhawng chung atangin sniper-te chuan an lo kap bawk a. Hemi avang hian mi 24 an thi a, mi 100 chuang teh meuh mai chuan hliam an tuar bawk a, 1000 chuang zet chu man an ni bawk. Hemi kum hian sipai rorelna chu pheh thluk niin inthlanna felfai leh zalen tak an nei ta nghe nghe a ni.

Tiananmen Square Protests, China, 1989 
Tiananmen Square Massacre hi khawvel history-a zirlaite protest lar berte zinga mi a ni. April ni 21, 1989 khan Chinese zirlai 1,00,000 zet chuan Tiananmen Square-ah lungawi lohna an lantir a. April ni 26 khan sawrkar chuan zirlaite protest hi ‘buaina chawh chhuah tum vang hrim hrim’-a puhin a dem thu a puang a, zirlaite chuan sawrkar puhna chu phain an ngaihdan pawh sût turin an phût nghal bawk.

Sawrkar thuchhuah hian nghawng a nei lian zui hle a. Zirlaite chuan chaw ngheia lungawi lohna lantirin, zirlai 1000 chuang chuan an thlawp zui a, pawl hrang hrangin an thlawp thu an sawi bawk a, Tiananmen Square-a zirlai lungawi lo kalkhawmte hi mi 5,00,000 an tling chho hial a ni. Sawrkar hotute lu pawh a hai hle a, kar sarih hnu chuan People’s Liberation Army (PLA) chu Tiananmen Square ‘thianfai’ tura order pek an ni ta a ni.

June ni 3, 1989-ah chuan PLA 27th leh 38th division te chuan an hna thawk tanin, tear gas nen zirlaite chu an hnawt darh tan a. PLA-te hi silai hmet puak lo tura hriattir an ni a, a tam zawk chuan silai an keng lo reng a. Zirlai lam hian lungin sipaite hi an lo vawm let nasa hle. Chumi zan chuan sipaite tha tharin ralthuam famkim nen an thawk tha leh a, an ralthuamte hmet puakin tank-in civil mi tam tak an chîl bawk. He thil avang hian mi 100 chuang an thi a ni.

 Tlatelolco Massacre, Mexico, 1968
October 2, 1968 hi Mexico tan chuan ni lungchhiatthlak tawpthang a ni. Mexico ram pum chu kum 1968 Summer Olympic thleng turin a inbuatsaih mup mup a, chumi denchhenin zirlaite chuan lungawi lohna an lantir a; politics avanga lungin tângte chhuah te, university hrang hrangte zalenna zau zawk pekte leh thil dang dangte an phût a.

Zirlai 10,000 zet chu Tlatelolco district-a Plaza de las Tres Culturas-ah an pung khawm a. Tharum thawhna tel lova lungawi lohna an lantir laiin, sawrkar chuan chu hmunah chuan sipai motor a tir lut ta thut mai a. Van lam hawiin êng an kap chhuak a, mipui pungkhawm hnawh darh tumin silai an hmet puak bawk a. Mahse, silaimu leng vel tawngin zirlai pawisawilo mi 44-in nunna an chân a, mitthi zat hi 200-300 vel nia sawi an awm bawk. Mi 1345 man an ni.

Mi tam tak chu a bul vel inah te an biru a, mahse, sipaite chuan in hrang hrang dapin chungho chu an man hmiah hmiah a, he protest-a inhnamhnawih miah lo pawh man an nei nual nia sawi a ni.

Soweto Uprising, South Africa, 1976
Kum 1974 khan South African sawrkara Education department chuan school-ah Afrikaans tawng hman vek tur tiin thupek a chhuah a. Mihang zingah English leh Bantu tawng a lar chak em avanga ti an ni awm e. Mahse, African zirtirtu tam tak chuan Afrikaans tawng an thiam lo va, Afrikaans tawng hmang zirlaite result chuan a chhiat phah ta letling zawk a. Chu chuan nghawng tha lo tak a nei ta a ni.

June ni 16, 1976-ah chuan zirlai 1000 rual chuan an classroom chhuahsanin, Soweto Students’ Representative Council’s (SSRC) Action Committee kaihhruaina hnuaiah Orlando Stadium panin kawng an zawh a. Chutia tharum thawhna tel miah lova kawng an zawh lai chuan police pakhat chuan a silai a hmet puak ta hlauh mai! Zirlai kawngzawhte chu an chiai ta nuai nuai a, buaina a thlen phah ta. Zirlaite chuan police lam chu lungin an tawng a, police lam pawhin zirlaite hnawh darh nana silai hmet puakin, zirlai 2 an thi a, mi 100 chuangin hliam an tuar a ni.

June ni 17 a lo nih meuh chuan sipai ralthuam keng mi 1,500 chu Soweto kawtthlerah kein an lo kal ta thup thup a, sipai helicopter a rawn vir vut vut bawk a. Sipai chakna hmanga zirlai kalkhawmte an han beih meuh chuan mitthi zat chu 176 a ni a, mahse, chu chu sawrkar official thu puan mai a ni, mi 600 chuang thiin an ngai. Kum 14 zet a ral hnuah, hemi avanga lungin tâng zawng zawngte chu Nelson Mandela chuan a chhuah ta vek a ni.

Share this

2 Responses to "Khawvela zirlai protest langsar zualte "

Eng nge i ngaihdân?