04 December 2015

Venhim ngai kha chhanchhuah a ngai

Kum 1871-a Sailam lal Bengkhuaia’n Zoluti a man avangin kum 1872-ah British ho chu Zoram-ah an lo lut a, hei hi Vailen vawi khatna tia hriat a ni a, hei hi Mizo lalte leh pasalthate khan an lo hlau lo hle mai a, hla hmangin an lo phuah el nasa ve hle!

Khum khum taka, a ngûr leh Sappui intu,
Tu lal chu sang zawk ang maw e,
Vanzawl chung turni angin,

tiin Fanaiho phei chuan hla an lo phuah hial a ni. Zoluti an lak kir leh hnuah an kir leh mai a; mahse, Mizo lalte’n ralthuam duh vang te, ram humhalh duh vang têa an chhehvel hnamte an rûn fo tâk avangin kum 1887 khan Zoram-ah British sipaiho chu a tum hnihna atan an lo lut a, hei hi Vailen vawi hnihna tia hriat lar a ni zui a. Hemi tum hian an lo thawkrip hle a, sipai 7366 lai an lo lut a, vailen hmasa aiin an chet dan a rawvain khua pawh an hâl nual a ni (British leh Mizo Chanchin by S.K.Sanga).

Mizo thawnthu ziaktu lar Zikpuii Pa khan a novel ‘Nunna Kawngthuam Puiah’ tihah khan a changtupa Chhuanvawra hmangin vailen laia Zorama British ho lo lut chu, “Hriam keng lo mihring an that ngai lo va, kan bungrua min rawk lo va, ei tur leh in tur an lak pawhin a man min pe zel a; hmeichhia pawh, mipa leh hmeichhe induh dan pangngaia an zawlthluk loh chu tihluihnain tumah an pawl lo va; kawng engkimah an fair a ni,” tiin fak hluak mah se, ngun taka chhut chuan a lo dik tawk lo deuh niin a lang.

Vailen vawi hnihnaah khan Mizo lalte khan theihtawpin British ho chu an lo dodal a, bawrhsap chuan an tana hnawksak thei tur nia ngaih lal leh pasaltha eng emaw zat chu manin jail-ah a tantir a; Mizo lal leh pasaltha mi 16 lai mai chu manin vai ramah lungin tantir an ni. A then chu dam chhunga tantir an ni a, a then lunginah sawisak hlum an ni a, a then phei chu British kuta thih aiin tiin anmahniin an intihlum hial a, a then chu jail chhuahna hun remchang an hmuhah pawh an chhuak duh lo ngat a, British ho an lo huat thinzia kha runthlak tak a tling! Chuti fakauva an huat chhan chu, an phalna la miah lova an rama lo lut an nih vang a ni. Khawnglung lal Vansanga phei chu manin Lunglei Camp-ah reilote tantir a nih hnuah an vawhlum nia!

He vailen hnuhnung zawka lalte leh mipui thin tirim zual em emtu chu, sipaihovin an hnena hmeichhia (nula) pe tura ngen an chîng kha a ni. Lunglei Camp-a an hotu ber Capt. Charles Steward Murray (Mizovin ‘Marliana’ kan tih) pawh khan Khawhri lal Zakapa nupui hmeltha deuh mai chu a lo ngên pek a ni awm e. An chhekin an halsak kher bawk nen, Zakapa thinrim chuan a pasalthate nen an kap a, sipai pawh eng emaw zat an thi a. Marliana chu tihhlum lohvin a tlanbo va, a hnuah record tha vak lo nen an ramah a haw ta a ni (Mizo history kamkeuna by R.K. Lalhluna). Tin, Bengali hovin Zoram chhunga mau awmte an phalna la lova an lak fo vangin kum 1777 April thla daih tawh khan Sibuta hovin nasa takin Bengali ho nen an lo inkap tawh nia sawi a ni bawk. Chuti khawp chuan Mizo lal nunrawng hmingthang, mahni farnu ngei pawh sial anga chaiha chhun hlum duhtu te pawhin kan ram hi an lo humhalh a, ram an lo hmangaih takzet a ni. He ram hi ‘ka ram, kan ram, Mizoram’ kan tih theih chhan chu pasaltha tam takin an nun an lo hlãn tawh thin vang chauh a ni. An thiltihte hriatreng leh hnam rilru kan put ve hi anmahni kan chawimawi theih dan sáng ber a ni rih âwm e.

Kum 1812 khan USA leh British chu nasa takin an indo va, hetih laia naupang tê, American poet lar tak ni ta Henry Wadsworth Longfellow chuan kum 13 lek a nih laiin November ni 17, 1820 khan a poetry hmasa ber ‘The Battle of Lovell’s Pond’ chu Portland Gazette-ah a tichhuak a, chu a poem hmasa ber chu ram leh hnam hmangaihna hla a ni nghal! A naupan laia a pian a seilenna hmun ngeia indona lo thleng bakah, a pu Peleg Wadsworth hi American Revolutionary War-ah khan sipai general a ni bawk a, chu chuan a nunah nghawng a nei hle a ni ngei ang. Chu hlaah chuan,

The warriors that fought for their country, and bled,
Have sunk to their rest; the damp earth is their bed;
No stone tells the place where their ashes repose,
Nor points out the spot from the graves of their foes,

tiin mawi lungrun takin a chham chhuak a. He hla hian ram tana beitute tawrhna a pho lang chiang em em a, a chawimawi bawk a ni. Chu mai a ni lo, Mizoram dinhmun kal zel thlir chuan Longfellow khan kan ram buai laia Mizo pasalthate tana a phuah a nih a rinawm rum rum thei nia!

Vailen tan atanga kum 100 a liam hnuah mi pakhat, a hming Capt. Chhawntluanga chu May ni 24, 1969 khan Tuirini kamah vai sipaihovin an vawhlum a. (Rambuai Literature by C. Lalawmpuia Vanchiau). A thih hmaa a thianpa Capt. Lalrinthanga, vai sipai kut tuara boral ta puala hla a phuah ‘Aw I hming a dai lo vang’ tih chuan mi tam tak a vêl a, amah ngei mai chu rapthlak taka vuakhlum a ni leh bawk nen, he hla hian mite thinlung a hneh zual bik a ni.

Aw, i hming a dai lo vang.
Thang leh thar chhuan tam ral mah se;
Zoram chhana i tuarna hian a man tawk e,
Chham ang i zalna piallei hmun leh
Zan mu chhing lo doral karah;
Kan tuanna mual tuai ang tharin
Nghilh ni i awm dawn lo,

tih chu. Lalsangzuali Sailo-in runthlak takin a sa hlah hlah thin a ni lo’m ni khah?! Longfellow leh Capt. Chhawnthuama thlarau chan a inhnaih viau mai.

Kum 1966-a MNF-in India ram laka zalenna a puang meuh chuan nghawng a ngah ngei mai! A hria leh tawngte sawi danin, Mizoram-ah ‘tawrhna’ leh ‘chhia’ zawng zawng chu a hlawm hlawmin a rawn thleng tup tup a ni ber! Mizo thalai tam tak chu rapthlak taka sawisak hlum an ni a, vuakhlum an ni a, kahhlum an ni. Mizo hmeichhia tam tak chu pawngsual an ni a, nghaisak an ni a, rilru lam thlenga buai zui ta an awm nawk nia sawi a ni. He movement hian a tum tak hmu lo mah se, Zofate thinlungah kum 100 kal taa Mizo lalte leh pasalthate neih ang ram leh hnam hmangaihna a tuh thar a, ram leh hnam hmangaihna bakah ram leh hnam humhalhna duhna leh ram leh hnam inpumkhatna duhna chu thangtharte rilru-ah a tuh a, chu ngawt pawh chu he movement hlawhtlinna ropui a tling. Zofate tan sawi nêp phal rual a ni lo.

‘One in a million’ an lo tih thin tling phak ve ngei tur, June ni 28, 2008-a khawvel chhuahsan ta Capt. L.Z. Sailo, Zofate inpumkhat nana a beih avanga man hial lo tawk tawh chu a hming a lo lan rualin a hla phuah ‘Insuihkhawm leh zai i rel ang aw’ tih chu a lo lang nghal lo thei lo. He hla hi Zofate inpumkhatna hla thupui (theme song) a ni a, Chhinlung chhuak Zofa zawng zawngte’n angkhata an pawm theih hla leh an lung lèntu hla a ni a, a hlu chungchuang a ni!

Unaute u, in dam tlang alawm maw,
Rinawmna chibai inbuk ang le;
Chhinlung chhungkhat Zofa kan nih hre rengin,
Insuihkhawm leh zai i rel ang u.

Phat rual a awm lo, ril tak a ni. ‘Rinawmna chibai inbuk’ hian Chhinlung chhuak Zofate chu min pawt hnai a, min suihzawm a tum a ni. Ani hi Zofate inpumkhatna tlangaupuia chhim chhak hmar thlang hrûta Zofate chênna hmun hrang hrang lo fang kual tawh a ni a; Zofate inkhawmpui hrang hrang a awm hian, inpumkhat lo, inpumkhat thlahlel em em site chuan rilru thuhmun puin he hla hi an saho thin. Hetiang mihring hi Mizote hian tam zawk kan mamawh a ni.

July ni 20, 2015-a Capt. L.Z. Sailo lo tuallen thinna hmun ngei, Geneva khawpuia Zofate inpumkhatna (reunification) ‘thihchilh’ thaktu Rafael Thangmawia hi sawi hmaih theih a ni lo. Zo-Reunification Organisation (ZORO) hotupa a ni a, ama sum ngei sêngin Zofate inpumkhat nan kum 20 chuang zet mai chu theihtawp a lo chhuah tawh thin. July ni 27, 2015-a Vanapa Hall khat tlata a ruang hmuaktu mipuite hmaah Rev. Vanlalchhuanawma chuan, “Mizo hnam insuihkhawmna symbol a ni tih hnial rual a ni lo,” tiin a sawi nghe nghe a, he a thusawi hi R. Thangmawia baka phu leh hlen zo an awm chuang lo. MNF hotupa Laldenga khan tharum hmangin zalenna a sual a, Zohnahthlak hrang hrangte chuan tha an thawh a, amah R. Thangmawia pawh an zinga mi pawimawh tak a ni. An thawhhlawk em em a, kha movement kha hnam inpumkhat nan a pawimawh hle. ZORO hotupa R. Thangmawia chuan he movement hi chhunzawm zelin tharum tel lo (non-violence)-in zalenna a sual a, hnam inpumkhatna a tlangaupui thung.

Vailen hun laia kan lal leh pasaltha, kan mi huai hmasate khan kan ram venhim tumin theihtawp tak meuh meuh an lo chhuah a; tunah erawh zawng, kan ram chhanchhuak tur leh sual chhuak tura kan beih a lo tul ta hial mai. Engtik lai khan nge he hnam hian a ram a hlohva engtik lai khan nge he ram hian a hnam a lo chân mai le?! He ram leh hnam tana mitinin pakhat theuh kan neih nunna lo hlãntute avang tal pawhin ram hmangaiha harh tharna kan chan a ngai. Zofate hian heng mite hming hriat loh hi thil zahthlakah ngai sela, ram leh hnam hmangaihna thu tlangaupui hi thil thingah chang ngai lul suh se.

Anni chuan an chên ve phak loh tur zalenna an mitthla a, an tu leh fate nawm zawk nan an bei tauh tauh a ni. Kum upa tak chung pawhin, an khawvela beiseina dang nei tawh chuang lo turte’n Zoram hmabak thlirin an theihna tâwp an la chhuah tawk tawk lai hian thalaite hian eng nge kan tih le?! Zalenna duh leh thlahlel em em, hnam inpumkhatna mangphan fo thinte hian an suangtuahna chu an mutpui a, an thawhpui leh a, an duhthusam ang ngeiin an thihchilh ta zel a nih hi.

They died in their glory, surrounded by fame,
And Victory’s loud trump their death did proclaim;
They are dead; but they live in each Patriot’s breast,
And their names are engraven on honor’s bright crest.
-H.W. Longfellow

(He essay hi kum 2015 YMA General Conference Souvenir-ah leh, Mizoram University Annual Magazine 2015 'Lunglohtui'-ah tihchhuah a ni tawh).

Share this

2 Responses to "Venhim ngai kha chhanchhuah a ngai"

Eng nge i ngaihdân?