26 June 2018

Remna Rah

Kum 13 kal ta, 2005 April ni 26 khan Mizoram sorkar leh Bru National Liberation Front (BNLF)-in inremna siamin BNLF hian ralthuam tungin nundan phung pangngai an zawm a. Nimahsela, hemi hnu hian Bru zingah hel pawl dang dang a lo piang zui a, hel pawl dang thawhpui an nei zui zel bawk a, BNLF khan inremna hlawhtling tak an thlen thei lo. Kumin, 2018 April ni 2 khan Mizoram sorkar leh Hmar People Convention (Democratic) chuan inremna an siam leh a, inremna hlawhtling tak a nih beiseiin Zoram mipuite’n kan thlir mek a, Zoram chhunga muanna a awm zui zel kan beisei a ni.

Inremna hlawhtlin leh hlawhtlin loh hi inremna thuthlung tihpuitlin leh puitlin lohvin a hril thui hle a, hel pawl represent mipuite’n an zir a ngai hle bawk. Mizoram sorkar leh BNLF inremna thuthlungte kha tihpuitlin ni hlawm mah sela, a mipuite’n BNLF kha an aiawhtua an rin zawh loh vang ni maw, hel pawl dang a awm zui a, Mizote ru bovin an la hnawksak zui zel a ni tih hretu vek kan ni. Mipuiin remna ziaktute kha an aiawhtua an pawm miau si loh chuan, inremna mei bul a nihna chin a awm thei ang. Inremna a hlawhtlin theih nan, inremna ziaktute leh a mipuite’n tihtur pawimawh tak kan nei tih a chiang hle.

Chutiang a nih lai chuan, kum 30 chuang kal ta 1986, June ni 30-a Mizo mipuite aiawha MNF leh India sorkarin inremna thuthlung (peace accord) an siam zet kha chu a hlawhtling hle a, tun thlengin Mizo mipuite’n a par kan la tlan mek zel a ni. He inremna avanga lungawi lo, ralthuam kenga che zui an awm hriat a ni lo va, Mizoram chhungah Mizo hel pawl a piang hek lo. MNF sipai zawng zawng an lo haw a, ralthuam an neih zawng zawng an tung a. Kum khat leh chen, an lo chûl leh hûm, an ralthuamte an thlah tur meuh chu țhenkhat mittui a sur zung zung mai a nih kha. 

Chuti fakauva inremna hlawhtling chuan Mizote hming a tițha hle a, hnam dangte ngaihsan a hlawh hle. India’s Northeast Resurgent lehkhabu ziaktu B.G. Verghese phei chuan, “Memorandum of Settlement (MoS) chuan inremna nghet leh tluantling thlenin MNF leh a thawhpuiteah tharum thawhna a titawp hmiah a. An ralthuam zawng zawng tungin an sipaite pawhin nunphung pangngai an zawh a. Tripura-a Tribal National Volunteers leh, Manipur-a PLA te, hmun dang dang silai keng pawl an puihna leh thlawpna an hnukdawk vek bawk. Helna a ni emaw, lungawi lohna lantirna a ni emaw, tun hnaia inremna awm tawh zawng zawngah Mizo Accord hi a la hlawhtling ber,” tiin a ziak nghe nghe a ni. Heti khawpa inremna hlawhtling a awm hi, inremna ziaktu MNF-in Mizote ai a awh zawhzia a tilang chiang hle.

Remna Par Kan Tlàn
Kum 1986-a inremna avangin kum 20 chhung Zoram thim chhah tak chu vai kian niin Mizoramah remna leh muanna a thleng zui a, tun thlengin țhangtharte’n a par kan tlàn zui zel a ni. He inremna avang hian kan ram, kan hnam leh sakhuana tiderthawng thei thilte chu India ram parliament-a pass pawh ni eng ang mah se, Mizoram Legislative Assembly remtihna lo chuan Mizoramah hman ve theih a ni lo va, Inner Line Regulation pawh state sorkar remtihna tel lo chuan tihdanglam leh tihbo phal a ni lo va, chutih a hnekin state sorkarin tun thleng hian a țhat zawk dan turin a la ammend zui zel a; kan țawng hman lai emaw, țawng dang emaw official language atan kan hman theih phah ta bawk.

Inremna thuthlung avang hian Mizoram chhungah ngei university (Mizoram University) din a lo ni ta a, chutah chuan kum tinin master degree nei thar mi 500 chuang leh M.Phil leh Ph.D nei thar an awm zel tawh a. Mizoram University hnuaia inziak lut college pawh an pung zel a, tun hmaa ram danga zir ngai tam tak chu kan ram chhungah ngei graduate leh post graduate level-ah kan zir thei tawh a; Mizoram pel miah lovin Ph.D kan nei thei ta! Chumi avangin zirna avanga ram danga Mizoram sum leh pai chhuak chur chur tur kan hum thei a. Remnain zirna lama hmasawnna a thlen leh rah a chhuah hi ropui tak a ni.

Inremna avangin Mizoram chu state puitlingah hlan kai kan ni a, chumi avangin state thar malsawmna kan dawn zozaite kha rual ute sawiah khêk ta ila. State kan nih avanga hna thar tam tak lo piang hi a rah têltu chu țhangtharte hi kan ni. State puitling ni lovin Mizoram hi Union Territory la ni reng ila chuan, tuna sorkar hnathawk zinga a zatve dawn mah chu hna nei lo an ni àwm si a! Sorkar pawhin India sorkar ațangin special category state kan nihna avangin hamțhatna țhahnem tak a hai lut chur chur a, inremna siam a nih hnu kum 20 thleng pawha ‘Peace Bonus’ la sawi chhuak thei kan ni a, hemi avanga cheng vaibelchhe tam tak lo luang lutin infrastructure lama Zoram hmel a tihmawizia te hi hmuh hmaih phal chi a ni lo.

Țhangtharte Mawhphurhna
June ni 30, 1986 khan kum 20 chhung zet inkapa indo ram pahnihte inkarah inremna siam a ni a, chu inremna chu ram a buai avanga lo awm a ni. Chu ram buai pawh chu, ram leh hnam tana hnathawktute’n  an chên ve loh tur leh a par an tlan phak loh tur ram nuam siam tuma hma an lak vang a ni. A hun laia Zofate tawrh kha a hrehawmin a rapthlak a, a bikin mipate tawrh ve ngai loh hi hmeichhiate’n an tuar nasa a, Zoram Khua A La Var Ang ziaktu Pu R. Ropianga phei chuan, “Hmeichhe pawngsual hi a rapthlak hle a, khaw țhenkhata thleng phei chu sawi ngam pawh a ni lo,” a ti hial a. “Kan hmeichhiate nawmchen nan an hmang a” tih te, “...hmeichhiate’n kan tuar nasatzia kha rapthlak tak a ni. ...kan hmeichhiatpuite’n heti ang pawngsual an tuarna avang hian thin hi a ur ngawih ngawih a ni” tih te chu rambuai lai chanchin ziaktu Pu C. Zama leh Pi Rebeki (w/o S. Lianzuala) te ziah dan a ni. Chuti khawpin rambuai kan tawrhna chu rapthlak eltiang mah sela, țhangtharte tan erawh buai man awm tih loh rual a ni lo. Chutianga buai man awm a nih theih chhan chu, inremna hlawhtling tak a awm theih vang a ni a, chuvangin țhangtharte tan chuan 1986 Inremna kha ngaihhlut a pawimawh hle.

Khang hun laia kan ram tana thawktu, remna ni nghak chhuak zinga țhahnem tak chuan mual min liamsan tawh a, tun ațanga kum 20-ah chuan a bul țantute pawh hmuh tur an awm tawh lo vang a, kum 50 a liam leh meuh chuan remna ruala lo haw lehte chu dama hmuh tur an awm tawh lo vang. Ram tana an beih lai kha ‘hmanlai’ a ni tawh ang a, an chanchinte chu ‘thawnthu’ ang mai a ni tawh dawn. Tunah erawh chuan a bulțantu țhenkhatin min la dampui a, inremna a awm ruala lo haw eng emaw zatin min la dampui bawk a, chuvangin, țhangtharte tan chuan tun hun hi hun pawimawh (golden period) a ni. Kan ram tana hnathawktu leh, remna siamtute ngaihhlut nachang i hria ang u.

Ram leh hnam changkang apiangin ram rorelna țha zawk duha hma latu (revolutionary) te, ram tana zalenna sualtu (freedom fighter) an ngaisang țhin a, an zalenna sual dan chu tharum thawh (violence) leh tharum tel lo (non-violence) a ni emaw a lêm chuang lo. India hian tharum hmanga zalenna sualtu Subhash Chandra Bose leh tharum tel lova zalenna sualtu Mahatma Gandhi te hi a theihnghilh ngai dawn lo. An hming chawiin airport te, kawtthler te, hmun pawimawh hming te an phuah a, chu chuan țhangtharte’n an thiltih an ngaihsanzia a tilang a; theihnghilh an nih tawh lohna turin an lim an siam er ur mai a ni. Mizote pawhin chawimawi tur leh ngaihsan tur freedom fighter kan nei a; chutiang nei ve lo hnam hi khawvelah eng zat tak awm ang maw! Laldenga Stadium neih hun te a va nghahhlelhawm em! Engtikah emaw chuan Sikulpuikawn langsarah tak Laldenga lim a la awm ang a, Republic Road pawh Laldenga Street vuah hun a la awm ang. Chutih hunah chuan kan ram leh hnam tana thawktute nunna thaw lo tawp tawh mah se, an hming leh thiltihte chu an tu leh fate thinlungah tuh tharin a la awm dawn a ni.

Kan pi leh pu, kan nu leh pate hnathawh kha țhangtharte’n hre reng ila, an hnathawhte chu phatsan lovin chhunzawm zel ila. Mahni theihna zawn țheuhvah Zoram tan hna thawk zel ila, hun lo la awm leh zel turah buaina chhe mi thlentu ni lovin remna siamtu nih tum zel ila. Pu Laldenga rawn vuak len Mizo nationalism hi chawi nung zelin, kan hnam pasalțhate mangphan țhin ‘zalenna’ lam i pan zel ang u.

“Remna siamtute chu an eng a thawl e; Pathian faa vuahin an la awm dawn si a.” — Matthaia 5:9

Share this

4 Responses to "Remna Rah"

Eng nge i ngaihdân?