17 August 2025

Tlahpawi

Lusei khuangchawiah hian Tlahpawi an awm ṭhin a, Sadawt puitu a ni a, a nghawng belval hi a chang ve ṭhin.

Thingthiah/Thingdim

Khuangchawinaah hian, khuangchawi tur kha lal emaw, mi ṭha deuh tak emaw a nih chuan an pu (a nupuia pa), khualkhuaa awm kha, Khuangchawi huna lo lâm turin thingthiah an ti a, sawhthing zailep thil khawm kha a pute khua an inah a va thiat ṭhin a ni. Chutianga va thiattu kha an pu khan vawkpui a lo talh tur a ni a, chumi hnuah chuan an pu khan val upa hovin tlangval fel deuh deuh a sawm khawm a, khuallam chi tinreng kha zan tin deuhthaw an zir ṭhin a. Khuangchawi ni a lo thlen chuan, heng mikhualte hi khuangchawina khuaah an va lâm ṭhin a, Chuvangin an lâm kha khuallam an ti a, khuallam lo chhuahna niin chi hrang hrang a awm. Khami nia lam hote kha thingthiah an nih tawh avangin thîngdim an ti.

An pu kha khualkhuaa mi ni lova tualchhung mi a nih pawhin, an tih dan khi a ngai reng tho a ni. Khuallam hi khuangchawitu tihropuina a ni a, sial emaw, a tlem berah cheng 40 emaw an hlawhtir ṭhin.

Note: Thîngthiah/Thîngdim tiha 'thing' hi Sawhthing tiha 'thîng' thluk/lam dana lam tur a ni.

Sathingzar/Kelkhawthang

Sekhuang leh Khuangchawi-ah hian a hma daih thla thum velah sathingzar hi an lo ti ṭhin a. Nula leh tlangval an sawm chiam a, kawtchhuah lûn lam deuh berah khan thing hring an ek khawl ṭeuh va, kawng dung tluanin an zar ṭhin a, furlong 2 (furlong 1 hi metre 200 vel a ni) emaw laia thui te an zar a, se talh huna a sa chhumna tur a ni. Hemi ṭum hian 'thing ek zu' a awm a, nula leh tlangval pual a ni na a, an in duh mang lo, paho bawk kha a intu an ni ṭhin.

Sathingzar nan hian kel chal hmul sei tak an talh ṭhin a, chu chu naupangho hian an chaih a, a hmul kha tlangvalhovin an inchuh a, a nung chung khan an hlep huai huai mai ṭhin a, a bê rawng rawng ṭhin. Chutianga an hman ṭhin kel chu Kel khawthang an ti.

Thlahpa/Mitthi râwp lam

Thlahtu bul sawina a ni. Mizo sakhuanaah hian 'Sekhuang' an hmang ṭhin a, sechal ki kheh tawh emaw, a ki hmawr hawng tawh emaw hi an talh ṭhin. Sepa a ki hma lam kheh tawh hi Khuangchawi nan emaw, Sekhuang atana talh tlak tawha an ngaih avangin 'khuang kân rual' tiin an sawi ṭhin. 'Sekhuan' nan emaw, 'Khuangchawi' nan emawa hman tlâk tawh tihna mai a ni.

Sekhuangah hian Luseiho chu mitthirawp an lam ṭhin a, chuvangin 'sekhuang' tih ai mahin Mitthirawp Lam tiin an sawi zawk mah ṭhin. Mitthi râwp lam dan chu, an chhungte thi tawh an hriat phâk zawng zawng kha an ruang (lem) an din a, mau ṭawn kualah hian an din kualtir a; nu ṭhenkhat phei chuan an fa thi tawhte kha mawi tak takin an chei a, an lung a tileng a, an ṭah an ṭah phah ṭhin. Lal mualah emaw, anmahni kawt zawlah te pawh a rem chuan an lam a, an ropui ni tak a ni. An milim chei zingah khan an thlahtute an hriat tawp ber kha 'thlahpa' an ti a, lian bik takin an siam a, muala an lâm laite khan "Zu ka tawk e" an ti a, zu an tulh ṭhin.

B. Lalthangliana hrilh fiah dan:

Sekhuan (Sekhuang) an hmannaa a ruaipui ni zanah hian Mitthi Rawp Lam an hmang a. Hemi ni hian milim dinna tur hlâng lian tawk tak, zawn theihin an siam a. A zawn nan phulraw pali an hmang ṭhin. Milim siam thiam deuh an ruai a, an chhungte thi tawh zawng zawng — naupang, nula, tlangval emawte chu a ang thei ang berin, a hma daiha an lo khawl khawm tawh lamu-in an siam a, a lu tuamna tur phei chu a hranpain puan an lo tah diam a. An chhung thi tawhte hming an vuah thliah thliah a. An thlahtu zinga an hriat hlat ber lim chu lian bik takin an siam a, chu chu "thlahpa" tiin an vuah a; hlângah pawh a laiah an dintir ṭhin. Milimte chu puanchei te, kawrzeh te, ṭhi leh ngûn tein an chei ṭhin a ni.

Chung milimte chu khumâiah an dah a, tukverh an dahpui a, an la lut leh a. An se talh sa tui lai kha hmawlhin an thil a, milim âwm velah an vit bur a. An chei a, an sawngbawl vel lai chuan nu ber chu a fa thi tawhte ngaiin a ṭap hawm hawm a. A limte chu a bia a, anmahni vekin an chhang leh a, an lung a chhe thei hle ṭhin.

Pa berin milimte chu ama pa (amah hringtu) a thih tawh chuan, a ṭan nana hmangin zu a tulh diat diat a. A tulh kim vek hnu chuan a ṭap hawm hawm a. Tichuan, mualah an zawn chhuak ta ṭhin a ni. An zawn chhuah tak tak hma hian darkhuang te, darbu te leh khuang an rem a, dar hla an sap a. Tufahovin hlâng chawpin an sêp a; an khuain an thlir ṭhup a, hmuhnawm an tiin ropui an ti em em a ni. A tlangpuiin 'sekhuan' leh mitthi rawp lam hian ni li vel a awh ṭhin.

Dawitlak

Mizo sakhuanaah hian 'Sedawi' hi sial an talhna hmasa ber a nih avangin, 'sedawi' an ti a. Sepa tuai, a ki kutphah chen verh vawrh a nih chuan 'dawitlak' an ti a, chutiang rual chu an hmang ber. 'Dawitlak' chu Sedawi hmannaa sial talh tlak tihna tluk a ni awm e.

Tin, sedawiah hian sial a tlu ta ruah mai a, Luseite chuan 'Pathian sa' tiin vawkpa te pawh an talh bawk ṭhin a ni. Heta 'sa' tih hi pathian emaw, sakhuanaa 'sa' kha ni lovin, pathian pual sa sawina niin a lang.

Mualbuh/Sabebuh

Chawng an hmannaah khan vawkpa pahnih leh vawkpui an talh a. Vawkpui chu an buhchiar a, chu chu 'mualbuh/sabebuh' an ti a, naupangho hrai nan an hmang ṭhin.

Sumdeng zu/Thing ek zu

 'Khua' biaknaah emaw, 'chawng' an hmannaah emaw zu ngân 40 tal a sa (bilh) tur a ni a, chumi atan chuan nula leh tlangval sawm khawmin buh an deng tlut tlut ṭhin a, chung buhdengte tan zu ngân 7 a ṭheh ang; chu chu 'sumdeng zu' an tih chu a ni. Zu hming a ni lo va, an thil tih azira a hming an vuah mai a ni.

Chutiang bawkin sa chhumna turin nula leh tlangvalin thing an phur a, chungho tan zu ngân 5 an ṭheh leh a, chu chu 'thing ek zu' an ti leh mai a ni.

Note: Ngân hi buhvai dip leh a kem inpawlh ṭin khat hi ngân khat a ni.

Vawkpa sût nghâk

'Sa' biakna, sakung phunaah khan an vawkpa mal vulh hmasak ber emaw, an vawkpa lian ber emaw an talh ṭhin a. Chu an vawkpa talh lu leh a sa serh dangte chu kawmchar sût, khanchhuk leh tlûng inkar laiah an târ ṭhin a, chuvang chuan vawkpa kha 'vawkpa sût nghâk an ti a, sakhuana thilah lo chuan kawng dangah tihral thiang lo a ni.

Vawkpa pahnih pathum a ruala an vulh a nih chuan, a tê zawka te kha lal emaw, mi lian dang emaw pawh an talh (sak) mai thei a, a lian ber kha chu 'vawkpa sût nghâk' a ni a, sakhaw hmanna ngei ngei tur a ni. A tê dang, lal leh mi lian tana an talh chu an ei tur a ni thung.

Vawkpa talh hi ni thum serh tur a ni a, an talh ni aṭanga a tûk thumna kha 'inthen tûk' an ti a, an Sadawt hman khan a rawn thian a, 'sa serh' eng emaw ber an pe leh ṭhin. Chumi hnuah chuan ni dang ang bawkin eng pawh a ni thei tawh ang a, mikhualte pawh an be thei tawh ang. Sadawt khan vawkpa ngûm a hlawh ṭhin. 

Tlangvalin nupui a nei a, a indang a nih chuan ama puala sakhua nei ve tawh turin vawkpa sût nghâk a talh a ngai a; sakhaw dang biain a sakhaw biak a thlak dawn chuan, a hnam nena a inleh a ngai a. Chumi atan chuan 'vawkpa sût nghak' bawk a talh a ngai a, chu chu 'saphun' an ti.