Review-tu: Rindika Mizo
Mahni tui tuiin mi lehkhabu pahnih-khat bihchianna ka nei ve ngawt a. Keini ang thiamna leh zirna pawh nei lem lo ziah chu mi pawn an chhiar țhat peih lem ka ring lo. Mahse, tu tute emaw chuan min lo hlutsak vei phian a. An lehkhabu Fakselna ziahsak turte'n min han sawm der ve ta dah a. Țhen khatin an lehkhabute an rawn dah ve hial a!
Chuti chuan mahni thiam ang tawk tawkin ka lo faksel ve zeuh zeuh tawh a. Chutia min tuipuitute ka tawn hnu phei chuan ka phur ta viau nghe nghe. Min sawm lem loh pawhin an lehkhabu fakselna ka ziak ve ngawt zel a; an pawi ka sawi bik em lo a ni ang, min biak țhat phah zawk sauh emaw tih mai tur a ni! Hei tunah pawh țhianpa T.S.Khupchong lehkhabu parukna, ‘Pindan Khawhar’ fakselna ka’n ziak ve leh ngawt dawn a nih hi.
He lehkhabu hi ka han keu phat ațangin lawm ruk riauna ka nei nghal. Chu chu ‘First Edition’ tih aiah ‘Chhuah kum’ tih a rawn hmang hi! Hei hi ka lo vei ve em em țhin a – Mizo lehkhabu, Mizo țawnga ziak ni si, hnamdang țawng kan han hmang țal zel hi chu a zia lo a ni. Mizo țawnga dah theih chi ni lo se chu thuhran. Chhut khatna tih emaw tala dah zel theih ni se ka ti ve țhin khawp mai.
Copies tih aiah ‘Chhut zat’ tih a hmang bawka, hei pawh hi a lawmawm khawp mai. Ziak mite berin mahni țawng an hman uar zel loh te chuan hnam țawngin chawisan leh ngaih hlut a hlawh thei tak tak lo vang. Mahse, chhut zat tih lan kher hi eng nge maw a țulna le? ka ti deuh. Hnam dang lehkhabu lar tak takahte hian an tilang ngai zen zenin ka hre lo. Keini hian kan intihhmuha kan tilang ta zel a ni mai lo maw? Tihlan kher kan duh nachhan hi eng nge ni ang le?
Lehkhabu dang ka thlir țuma ka tih ngai zen zen loh, thuhmahruai hi kan thlir tel lawk teh ang. He lehkhabu thuhmahruai hi țha ka ti viau mai a, a dangdai pawh ka ti. A lehkhabu chhung thu nen pawh hian a inkungkaih em em lemin a lang lo. Mahse, heta a thu rawn sawite hian ngaihtuah a tithui a, a țha khawp mai.
Thuziakmi, Mizote'n huaisen taka fakselsaktu (critic) an mamawhzia leh thuziak mite pawhin an dawnsawn thiam a pawimawhzia a sawite hi a dik viauin ka lo hre ve a. Book of the Yearkan thlan dante leh zirlaibua dah luh tur thuziak an thlan dan chungchânga ngaihtuahna zau zawk sen kan mamawhzia a sawite pawh hi a pawmnahawm viauin ka hria. Mi tam zawkte ngaihdan pawh a nih hmel. Mihring nun hi risk a ni, a han tihte pawh hi a dik hmel fu mai; mahse, kei chu ka nun hi risk mai mai atan chuan ka puh phal meuh lo! Kan Mizo naupangte hian Mizo hming nei ngei Idol/icon tur an mamawh a ni, tihte hian min cho chhuak hlawm teh se.
A bu chhung thawnthuah lut ang. Thawnthu hmasa berah hian, ‘Ka nu țawngțaina’ tih thawnthu lungkuai leh ngaihtuah tithui em em mai a dah a. He thawnthu hi ka chhiar hma leh ka chhiar tirh lam chuan naupang thawnthu deuh ni turah riak ka’n chan ngawt a. Mahse, ka han chhiar thui tulh tulh a, naupang thawnthu mai a ni lo tih ka hria. Rin aiin ka lo chhiar uluk a, a thu-ah ka lo chêng viau mai a, a tawpah phei chuan ka mittui a tla titih nghe nghe!
A changtupa deuh ber (A hming a sawi lem lo – ‘Mama’ emaw ‘Bawiha’ tiin emaw an ko mai niin a lang. First person-a a ziah avangin a ziaktu hi ngaihbel a awl khawp ang) hun tawn hi a lungchhiatthlak khawp mai. A pain a thihsan leh chiah mai phei kha chu a van hreawm tak em! A nu â reng mai leh a innghah vena ber a pa han thi leh bawk nen, a tan chuan nun hi a van rualkhai lo lehzual bik em! He thawnthu hi ngaihtuah tithui tak mai, thawnthu lungkuai ropui em em si niin ka hria. Nute hlutzia pawh min hriatchhuahtir chiang viau e.
Chutih rualin he thawnthu hi belhchian dawl lo tih ruk riauna ka nei. A changtupa ber hi a naupan ngaihtuahin a puitling kan ti dawn nge, a zir hniam ngaihtuahin a upa! High School a kal țan ațangin mahniin in a luah nghal a, mahni a inchawm thei. A hun lai mil tur hi kum 2004 aia hma ni theiin a lang lo, a chhan chu mobile phone (cheng 1300 man) a awm tawh tlat. Hetih hun velah hian mahnia inchawm chunga high school kala in luah thei an la awm dawn emaw ni chu aw, ka ti.
A puitlin dan em em hi harsatnain a hruai puitlin pawh ni se, a em em deuh em aw?! Chhungte hriatpui deuhthaw khawpa ngaihzawng nei ngam rual tur pawh an niin a lang lo. High School chung lamte chu ni se eng pawh a ni, mahse, pawl riat emaw lek an la nih hmel sia, kan Mizo nun nen chuan a la inhne rem chiah lo ka ti. Tin, a thawnthu thupui leh a thawnthu hi a inmil zan lo vem aw, a tih theih bawk. Chuti tih lohah chuan han awih loh nachhan tur em em leh belhchian dawl lohna a neih awm ka hre lem lo. A tawp dan hi ka duh zawng tak mai a ni – engtin awm ta zel ang maw? tih loh rual a ni lo!
Thawnthu pahnihnaah hian thawnthu lungchhiatthlak em em bawk, ‘Thirdeng Fanu’ tih a awm a. He thawnthu pawh hi a lungchhiatthlakin ngaihtuah a tithui khawp mai. Hetiang thawnthu hi a tualleng (common) lo hlein ka hria a, chhiar a manhla viau. He thawnthu hi a tawi ang aiin a huap zau khawp mai a, mihring nun pawh a fun kim zek.
Thingtlang lam leh khawpui nun inthlauhzia kan hmu a, fahrah nun leh nupa țangțhen nun khawhar tak mai tlem kan hmu bawk a. Naupang rilru thianghlimzia leh ngaihtuahna dangdai țhinzia kan hmu tel a, pate tana fate hlutzia kan hmu tel bawk. A hmaa thawnthu awm ang thovin, engtin awm zel tak ang maw? tih turin a tawp leh a, a tawp dan hi a fuh viauin ka hria.
He thawnthua Miltei hi a nu leh pa tar lam fa niin a rawn ziak a, mahse, phek 86-naah hian ‘kum 40 mi’ tiin a pa chanchin hi a sawi leh bawk si. Miltei hi kum 5 mi a ni tawh a, chuti a nih chuan kum 35 a nihah fa a hring tihna a ni. Chutiang kum leka fa nei chu, ‘tar lam fa’ tia sawi chiam chi a ni dawn em ni?
A dawtah hian ‘Pu Thanghuma te chhungkua’ tih thawnthu kan hmu leh a. He thawnthu hi zu ngawl vei thawnthu ti ila kan sawisual tam vak lo vang; a bul țanna pawh paber ruih avanga chhungkaw buaina a ni. Thiam lo chung leh tlin lo chunga zu in ve țhat lohzia a rawn lang chiang khawp mai. He thawnthu hian zirtir a nei țha fu mai a; mahse, a entawntlak loh hle mai a, entawn loh tlak tak a ni!
He thawnthuah hian thil awihawm zan lo (thil ni thei lo ka ti miah lo a nia aw…) tih ka nei – Sangpuii hi kum 15 lai a ni tawh a, pawl ruk chauh a la ni. A nau pawh kum 11 mi, pawl thum chauh! Kum 2014-a thil thleng niin a lang a, hetih laia an kum leh pawl hi a inmil viau lo a ni. Kum 10 an nihah chuan pawl li tal an nih hman loh chuan, pawl duap lutukah ngaiin bawh kãntir mai kan duh țhin. Chu chu tunlai Sap Sikul kalte nihphung pawh a ni!
Tin, he thawnthu hi hla pakhat ‘Zuapa a rui e’ tih hla leh Sangpuii Hlondo music video a behchhan em aw? a tih thei. A behchhan thu emaw hla chang tawitê tal a tarlang bawk si lo va, rilruah a tlak nat loh phah lek lek! Behchhan kan nei a nih chuan engtin emaw tihlan zel theih a finthlak khawp ang. Chu chu mite min hmuh hniamna laka min vengtu tur pawh a ni. Behchhan lo pawh ni ila, kan thawnthu zul a lo awm tawh chuan entawn emaw min ti tho tho!
A dawt lehah hian, ‘Khaw mawi kawng’ tih, thawnthu lungkuai lam deuh bawk a rawn awm leh a. He thawnthu pawh hi a dangdaiin zirtir a nei țha khawp mai a, thawnthu țha tak a ni. A zirtir lam ngaihtuah pha lova chhiar tan pawh thawnthu ngaihnawm tak a tlingin ka ring. Tunlai nun nen pawh a inrem khawp mai a, pate’n fate kan hriatchian tawk lohzia leh kan ngaihsak dan a lerziate pawh a tar langin ka hria. Tin, natna țihbaiawm, hlauh awmze nei lova kan hlauh dan pawi theihzia pawh a lang.
Panganaah hian, ‘August Ânchhia’ tih thawnthu a dah a. He thawnthu hi a tak tak zulzui, Mizoram ngeia thil thleng – Hlimen Quarry chim behchhana ziah a ni. Hetia Mizorama thil thleng tak tak behchhana thawnthu țha tak mai a rawn chhuak hi a lawmawm ka ti khawp mai. Hetiang thawnthu deuh, thil thleng tak tak behchhana an ziak chhiar tur kan nei fo mai hi a tihzia khawp mai a. Hetiang hi chin uar zui zel tlak niin ka hria.
He thawnthu a rawn ziah dan pawh hi a țha khawp mai. A chhehvela thil thleng a phuahchawp (a tak tak pawh a ni maithei!) dan leh a remkhawm dan hian a ziaktu thluak țhatzia leh thiamzia a pho lang chiang viauin ka hria. Hetih hun laia Mizo nungchang tlangpui pholangtu atan pawh a țha viau awm e. Bawh huk tlawmngaihna kha a lo sawt viau lo a ni tihte pawh!
He thawnthuah hian belhchian a dawl tawk lo tih lai ka nei. Inrinnia thil thleng ni si-ah hian naupang sikul a kaltir tlat (p 130). Hetih hun lai hian inrinnia sikul kal an chin a la rinawm chiah loh. Quarry chim hun hi dar 4 vel niin a rawn tarlang a, darkar khat a liam leh hnu chuan tiin a dawtah a rawn sawi leh a, ‘zan thim tham hnuaiah mi tlawmngai chu an che sung sung…’ tiin a rawn chhunzawm leh si! Quarry chim lai hi nipui lai a ni a, dar 5-ah chuan a thim tawh lemin a rinawm loh (p 132-133). Tin, ‘Presbyterian kohhran mite chuan biak in lam an pan…’ tih hi a rawn zep tel zau bawk a (p 132). Hetia kohhran bil hming lam bik ai chuan, ‘Inkhawm turte chuan,’ emaw ‘kohhran mite chuan..’ emaw ti mai se țha ka ti. Khatih lai khan Presbyterian kohhran chauh an awm em tih phei chu ka hre lo!
A dawtah hian thawnthu ho deuh anga lang ngaihtuah titam tak mai, ‘H.No. A1/8 (D)’ tih hi a awm tlawng mai a. He thawnthu hi, ‘A ho em mai, a tunlai bawk si…’ ti liam ringawt lovin uluk deuhin chhiar țheuh ila ka ti hle mai. A phena thil awm te, a thuchah ken te hi uluk taka ngaihtuah nachang hria ang u. He thawnthu ațang hian eng nge lo inzir theihna leh inven lawkna tur kan neih tihte pawh ngaihtuah ila.
A dawt lehah hian, inrukbona thawnthu, Mizorama thleng fo mai behchhana ziak ‘Bangla Banger!’ tih a awm a. He thawnthu hian ngaihtuahna a siamin zawhna a tipung viau mai a, a ngaihnawm fu. He thawnthu hi thil dik tak a nih loh chuan thil awm tak a ni tal ang! Kan chhehvel hnamin min rukbo chhan nia a tarlante hi a nih duh hmel fu mai a. Inchhanchhuahna (intlanchhuahna nih hmel tak) te hian ngaihtuah a tithui thei khawp mai. He thawnthu hi a ngaihnawmin a tualleng lo ve hrim hrim. Chhiar hmaih phal chi a ni lo.
Phek 168-ah hian, ‘Sakhaw dang vuan mite ngaithei lo Mizo Kristian-te chu ringlomite puihna leh chhawmdawlna tel lova a awm theih lohzia a lo lang leh ta!’ tih kan hmu. He thu hian Mizo Kristian-te nihna dik tak a phâwk chhuak chiang hlein ka hria. Pawm ngam lo mah ila, dawt a ni ti ngam tur chu kan awm kherin a rinawm loh!
A tawpa thawnthu awm pahnih, ‘The Adventures of Pu Lianlura’ tih leh ‘Tawnmang Thawnthu’ tihah hian amah (T.S. Khupchong) diktak, kan lo hmelhriat hmasakna kan hmu leh a. Heng thawnthu pahnih hian, Pindan Khawhar takah min nuihtir a, min tihlim leh viau mai. Chutih rualin, heng thawnthu pahnih hi a ho zawng ngawta chhiar chi chu a ni hauh lo. Tunlai Mizo țhalaite nun a ching chhuak chiang hlein ka hria. Tunlai nula leh tlangvalte nun dazat tawhzia a tarlang te pawh kan tithei awm e. Heng thawnthu pahnih hi i lo chhiar ve a nih chuan i nuih uar uar rual khan, a phena thu awm i ngaihtuah tel hram dawn nia.
He thawnthubuah hian țawngkam hman dik tawk loh leh chhutsual ni awm tak ka hmu nual a, a zawng zawng chu kan sawi vek seng lo ang a, ka ngaihmawh zual tlem ka’n thai lang leh lawk. Thu hnung ber (suffix) kan tih leh zawm leh zawm loh turah hman dik tawk lo a nei zauh mai a. Biak in, Damdawi in tihte hi a ziak zawm vek mai a, in (home, drink) hi zawm ngai loh tur a ni. Thumal pakhat a nia kan tih pawhin thaizawm (hyphen -) mai tur a ni. Chuti a nih loh chuan ngaihfin theih tak thil a ni tlat. Ani (he/she, etc) aiah ‘a ni’ tih hman zeuhna pawh a nei! Hun kal tawh sawi nana ‘anga’ tih hman pawh a nei.
Thu inluhkhalh leh hnialkhan ang chi hi a awm nual bawk. ‘Chu hmeichhiain a discus-throw bei lai a lo khap…’ tihte hi a ngaihfin theih viau mai. Hmeichhia hian em ni discus-throw bei? Pu Thangkuma zawngin a ni daih si (p 92). ‘Pi Zalengi chuan a fate pindana awm chu a ko va…’ tihte pawh hi hnialkhan a țha khawp mai (p 96). A fate pindan bik nge, an chhungkaw pindan? Bible-a kan hman țhan em em, ka ngei deuh chi pakhat hman a nei a – ‘ka ti a, ka hau va’ tih hi 'tiin ka hau va' ti mai se dik ni tur. Chuan, thu bul țanna hi a hmang lerh mah mah a, eng hawrawp ber nge tih ka hre lo țep zel!
Eng pawh ni se, a vaia kan sawi vek chuan a thui leh lutuk dawn, chuvang chuan duhtawk dawn tawh ang. Ziakmite hian an thu hman hi uluk se, zawm tur leh tur lo hi ngai pawimawh se ka ti khawp mai. Thu leh hla lama tui ve, naupangte tête'n entawn tur dik leh țha, fel fek fawk an neih theih nan țan kan lak zel a ngai.
He lehkhabu ziaktu hi fakna leh ngaihsanna deuh mai ka neih leh pakhat chu, a bu pum hi ama irawm chhuak vek (cover, layout designed, edit) a ni. Hetiang mi hi Mizo ziakmite zingah hian an tam lo viauin ka hria. A kawm, lehkhapuan leh thurem te pawh hi a țhain a mawi khawp mai. He lehkhabu hi Book of the Year-ah thlang ta se, ka phunnâwi miah lovang! Thawnthu zawng zawng hi kum khat chhunga a ziah vek (pali phei chu thla khat chhungin) a ni a, a pui khawp mai.
Cheng za man mai emaw tiin lei ka tum a, za leh sawmnga man a lo ni reng mai a. Mahse, ka chhiar a, a to ka ti lo. A bu hian a man hi a phu khawp mai. Heng thawnthu pakaw (kua) awm zinga thawnthu hlawm tin mai hi lei chhan tlak a tlingin ka hria. Phek 250 leka chhah, he lehkhabu hlutna hretu ka ni ve thei hi Pathian malsawmna ka ti lo thei lo!
Dated: Chawlhhmun
18-March-2015
Rindika Mizo
Hmun Thengthaw Rûn
Review na a ngaihnawm e. I lehkhabu ziah chu chhiar a va chakawm ve mawle..
ReplyDeleteKa lawm e, lo chhiar rawh :)
Delete