Kum 2015-a UN Report-in a tarlan danin, USA-a pem/raltlan awm zat hi mi 46,627,102 a ni a, an ram population-a chhutin 14.3% lai a tling pha. Khawvel puma mahni rama awm lo, ram danga awm hi mi maktaduai 244 an awm a, chu chu khawvel mihring 3.3% lai a tling. Chutiang chu pem dinhmun a ni.
Eng vangin nge mi an pem țhin kan tih chuan, tawi têa chhàn tur ni ta se, dinhmun țha zawk duh vang a ni. An awmna a ralmuan loh avangin hmun ralmuang zawkah an pêm a, ei leh bar zawnna a awlsam zawknaah te, khawsak awlsam zawknaah te, environment țha zawkah te, ‘chak lo zawk’ nih avang tein dinhmun țha zawk ûmin mi an pêm țhin.
 |
| Pic Source |
A nihna takah chuan Mizote pawh hi Mizoram-a pêm lut ve mai kan ni. Khampat-a kan awm laia kan aia chak leh tam zawk Shan ho nêk chhuah kan ni a, Shan hovin min nêk chhuak lo se he Mizoram-ah hian kan awm kher ang em, tih ngaihtuahna a awm thei. Shan ho hi tunah mi maktaduai 5 vel an ni a, Mizote chu maktaduai 1.2 vel chauh kan ni. Mizoram-a lo chêng an awm loh avangin he ram hi Mizo ram a lo ni ta a ni.
Burma rama Sagaing leh Chin state-ah te hian Mizo tam tak an awm. Kawl leh Chin inkara ‘Mizo’ invuah ngata chengte hi, Mizoram ațanga pem chhote leh an thlah kal zel an ni hlawm. Zofa, Burma rama chêng nget zawk hi ‘Chin’ an inti zawk a, Mizo intite erawh Mizoram ațanga chho leh te an ni tihna a ni. Mizoram-a Mizote hmuhsit țhin chu, Burma rama a lo awm nghet sa ‘Chin’ te ni lovin, Mizoram ațanga pêm chho Mizote hi an ni tlat. Chin unaute’n khita Mizote khi Chin hnuaia hnam khat angah ngai mah se, anni erawh chuan Chin an inti ve lo ni âwm tak a ni.
Mizoram ațangin Burma-a mi engzat vel nge pêm lut ang, tih hriat theih a ni lo. An pêm luh hun tam ber chu, Mizoram buai 1966-1970 vel kha a nih a rinawm. Burma ram hnaih zual, tuna Champhai district te, Lunglei district ațang tein a tam ber chu an pêm lut a, Chin state leh Sagaing state-a Mizo, tlema kum upa lamte hi an pian leh murna han zawt ila, Mizoram chhung a ni fur. Ram buai tlansanin, ram ralmuang zawk an pan mai a ni, Mizoram an phatsan tihna a ni lo.
Tuna Burma Mizote khi ram buai hmaa pêm pawh an awm țeuh tho mai. Mak tak mai chu, Indopui II-na Japan ral len a len lai khan a ram ralmuang lo zawk a ni chungin pêm lut an awm tho nia. Tuna Burma Mizo tam tak hi chu Burma sipaia țang awm hlen ta te, Indopui II-na laia Japan ral kapa khawsa zui ta te an ni hlawm. Mizoram independent sual pawh khan Burma sipai bang tam tak an awm nghe nghe a, anni ngat phei chu officer rank pêk nghal an ni deuh vek.
Tuna Burma ram dinhmun han thlirin, Mizoram ațangin Burma-a pêm emaw, in hmun leh ram neih kan la intihhmuh zel dawn! Kan hmuhsitte hi kan la tlawn dawn a, Indian passport leh Burma passport nei kawp kan awm fur dawn tih a lang reng. Burma sumdawng leh Burma thingzai, Burma awmpui tur an la vâng telh telh ang. Kan dinhmun a inthlak hlawk lo vang tih tu nge sawi thei?!
Ram buai lai khan Mizoram ațanga hmun danga pêm chhuak tam tak an awm. Burma chauh a ni lo, Assam ramah te, Nagaland-ah te, Tripura leh Manipur-ah te tam tak an pêm bawk. Engati nge Silchar leh Shillong-a pêm lutte hmusit lova Burma-a pêm lutte’n kan hmuhsit an tawh kher? Ngaihtuah tithui tak a ni.
Kum 2003 khan Mizoram-a Burma ram mi awm zawng zawngte hnawhchhuah an ni. An inchhung bungrua, an ro thil zawng zawngte chu tlâwm theihtawpin an tiral zung zung a, mittui nen lungchhe takin ralmuang taka an lo chênna Mizoram an chhuahsan hlawm. He an thinlung hliam hi dam lo mah se, Burma-a Mizo han zinte’n harsatna an tawh phah ngai lo, hmuhsit endawng an tawh phah ngai lo. Kan hotupate thleng thlengin Burma kal kan intihhmuh ta a nih hi. Hetah hi chuan zir tur kan nei ve.
Kan rama hnam dangin harsatna an thlen fo. Engtik lai maha Mizote nena thisena inzawmna leh inunauna nei ngai lo, Gorkhali leh vaiho pawhin Mizote tan harsatna vawi duai lo an thlen tawh. Mizo min that a, min pawngsual a, min sawisa bawk. Mahse, vai hnawhchhuah rûnpui kan neih âwm ka hre lo. Burma ațanga Mizoram-a rawn awmte pawhin rukruk, tualthahna leh pawngsual leh sualna dang dang an thlen a, hnawhchhuah an tâwk bik hi a vanduaithlak takzet.
Mizoramah sualna a awm reng a, a awm reng dawn bawk. Khap hi a tihziaawmna tur chauh a ni tawh. Khatia Burma mi kan hnawhchhuah hnu khan Mizoram-ah pawngsual leh tualthah a bo ta em? A bo phah lo tih hretute vek kan ni. Kan thil tih tur hi uluk taka kan ngaihtuah hmasak phawt a ngai țhin.
Burma ațang ni lo, hmun dang ațanga kan mamawh vang leh kan sawm vang ni hauh lova rawn pêm luh nachang hria an tam ta lutuk hi a manganthlak. Khawvela vai phur nasa ber leh phur hnem thei ber rel (train) pawhin kan ram a rawn lut a, bungrua mai ni lovin mihring pawh a phur lut thei ta. Tun ațanga reilote-ah kan khawpui kawtchhuah mai Sairang-ah vai an la rawn chhuah țeuh țeuh dawn. Kan innghahna ILP kengkawhtu police zingah vai tam tak an awm ta. I him avang khan Mizo a him emaw ti suh. Kan inngaihtuah harh a ngai ta e.
Mizoram-a British ho an lo luh hmain, Mizo lal leh pasalțhate avang chauhvin kan ram hi kan chhehvel hnam dang lakah a him a, hnam dang chhuhsak theih kan ni lo. British lo luh hnu, India independent hma leh hnuah British hovin fel takin ro min relsak a, kan rama hnam dang an duh duha an lo khawsak ve ngawt theih loh nan dân an siam a, chhiah sáng tak an tuksak bawk. Ram buai laiin MNF hovin Mizoram ațangin vai an chhuahtir a, hei hi ziaawm tak a ni. Tunah erawh chuan, hman anga kan ram humhim theitu tur tute nge awm tawh le?! Lal kan nei tawh lo va, British hovin min chhuahsanna pawh kum 50 chuang fe a ni tawh. MNF lah silai keng ni lovin party chauh a awm tawh a, kan ramah hnam dang an pung telh telh mai.
Khawthlang lamah nasa takin tuikuk an pung a, chhim lamah takam, hmar lamah, hmun tin maiah vaiho an phu ta sup sup mai. Aizawl khawpuiah ngat phei chuan, engtik lai pawhin pâwn chhuak ila, vai hmel hmu lovin a haw theih tawh loh. Kum 1990 vela Mizoram awmbosan tu emaw hi lo haw sela, kan rama vai lo tam ta lutuk hi mak a tih ngei a rinawm.
Eng vangin nge, Mizoram pawna an awm veleh Mizoram an rawn vei țhin kan tih chuan, a chhung aiin a pawn ațangin a lang fiah zawk tlat atin ni. Tuna Mizo tam tak hi chuan, kan ram hi vei ngai, vei țul, humhalh ngai, chhan ngai a ni tih an hre pha lo. Ram hmangaihna mitin, enlenna nen meuhva țangkawpin kan ram hi uluk takin han en ula, chhan a ngai takzet a ni tih in hmu ang.
Takam leh tuikuk lo pêm mai maite hian awm hlen an tum zel a, vaiho hnathawka lo kalte lah an kal lam leh haw lam an insulpel zut zut a, engtik lai pawha Mizorama hnam dang awm hi mi nuai chuang fe an ni tawh. Khawchhak lama kan unau zawkte lah an rawn pêm țha duh tawh si lo. India sawrkar lahin Mizote’n pun kan mamawhzia min hriatpui lovin ‘family planning’ an kalpui muah muah si. Engtikah emaw chuan kum 300 chuang kan vawklallenna hmunah hian kan tla tlu rup ang tih a va hlauhawm em! Rome ropuina leh Grik finna meuh pawh a chuai theih si chuan, ILP chauh hmachhuan thei Mizote pawh kan la chuai lo vang tih tu nge sawi thei le?
Ngaihnawm viau e.
ReplyDeleteKa lawm e.
DeleteIs gud
ReplyDelete