17 August 2025

Tlahpawi

Lusei khuangchawiah hian Tlahpawi an awm ṭhin a, Sadawt puitu a ni a, a nghawng belval hi a chang ve ṭhin.

Thingthiah/Thingdim

Khuangchawinaah hian, khuangchawi tur kha lal emaw, mi ṭha deuh tak emaw a nih chuan an pu (a nupuia pa), khualkhuaa awm kha, Khuangchawi huna lo lâm turin thingthiah an ti a, sawhthing zailep thil khawm kha a pute khua an inah a va thiat ṭhin a ni. Chutianga va thiattu kha an pu khan vawkpui a lo talh tur a ni a, chumi hnuah chuan an pu khan val upa hovin tlangval fel deuh deuh a sawm khawm a, khuallam chi tinreng kha zan tin deuhthaw an zir ṭhin a. Khuangchawi ni a lo thlen chuan, heng mikhualte hi khuangchawina khuaah an va lâm ṭhin a, Chuvangin an lâm kha khuallam an ti a, khuallam lo chhuahna niin chi hrang hrang a awm. Khami nia lam hote kha thingthiah an nih tawh avangin thîngdim an ti.

An pu kha khualkhuaa mi ni lova tualchhung mi a nih pawhin, an tih dan khi a ngai reng tho a ni. Khuallam hi khuangchawitu tihropuina a ni a, sial emaw, a tlem berah cheng 40 emaw an hlawhtir ṭhin.

Note: Thîngthiah/Thîngdim tiha 'thing' hi Sawhthing tiha 'thîng' thluk/lam dana lam tur a ni.

Sathingzar/Kelkhawthang

Sekhuang leh Khuangchawi-ah hian a hma daih thla thum velah sathingzar hi an lo ti ṭhin a. Nula leh tlangval an sawm chiam a, kawtchhuah lûn lam deuh berah khan thing hring an ek khawl ṭeuh va, kawng dung tluanin an zar ṭhin a, furlong 2 (furlong 1 hi metre 200 vel a ni) emaw laia thui te an zar a, se talh huna a sa chhumna tur a ni. Hemi ṭum hian 'thing ek zu' a awm a, nula leh tlangval pual a ni na a, an in duh mang lo, paho bawk kha a intu an ni ṭhin.

Sathingzar nan hian kel chal hmul sei tak an talh ṭhin a, chu chu naupangho hian an chaih a, a hmul kha tlangvalhovin an inchuh a, a nung chung khan an hlep huai huai mai ṭhin a, a bê rawng rawng ṭhin. Chutianga an hman ṭhin kel chu Kel khawthang an ti.

Thlahpa/Mitthi râwp lam

Thlahtu bul sawina a ni. Mizo sakhuanaah hian 'Sekhuang' an hmang ṭhin a, sechal ki kheh tawh emaw, a ki hmawr hawng tawh emaw hi an talh ṭhin. Sepa a ki hma lam kheh tawh hi Khuangchawi nan emaw, Sekhuang atana talh tlak tawha an ngaih avangin 'khuang kân rual' tiin an sawi ṭhin. 'Sekhuan' nan emaw, 'Khuangchawi' nan emawa hman tlâk tawh tihna mai a ni.

Sekhuangah hian Luseiho chu mitthirawp an lam ṭhin a, chuvangin 'sekhuang' tih ai mahin Mitthirawp Lam tiin an sawi zawk mah ṭhin. Mitthi râwp lam dan chu, an chhungte thi tawh an hriat phâk zawng zawng kha an ruang (lem) an din a, mau ṭawn kualah hian an din kualtir a; nu ṭhenkhat phei chuan an fa thi tawhte kha mawi tak takin an chei a, an lung a tileng a, an ṭah an ṭah phah ṭhin. Lal mualah emaw, anmahni kawt zawlah te pawh a rem chuan an lam a, an ropui ni tak a ni. An milim chei zingah khan an thlahtute an hriat tawp ber kha 'thlahpa' an ti a, lian bik takin an siam a, muala an lâm laite khan "Zu ka tawk e" an ti a, zu an tulh ṭhin.

B. Lalthangliana hrilh fiah dan:

Sekhuan (Sekhuang) an hmannaa a ruaipui ni zanah hian Mitthi Rawp Lam an hmang a. Hemi ni hian milim dinna tur hlâng lian tawk tak, zawn theihin an siam a. A zawn nan phulraw pali an hmang ṭhin. Milim siam thiam deuh an ruai a, an chhungte thi tawh zawng zawng — naupang, nula, tlangval emawte chu a ang thei ang berin, a hma daiha an lo khawl khawm tawh lamu-in an siam a, a lu tuamna tur phei chu a hranpain puan an lo tah diam a. An chhung thi tawhte hming an vuah thliah thliah a. An thlahtu zinga an hriat hlat ber lim chu lian bik takin an siam a, chu chu "thlahpa" tiin an vuah a; hlângah pawh a laiah an dintir ṭhin. Milimte chu puanchei te, kawrzeh te, ṭhi leh ngûn tein an chei ṭhin a ni.

Chung milimte chu khumâiah an dah a, tukverh an dahpui a, an la lut leh a. An se talh sa tui lai kha hmawlhin an thil a, milim âwm velah an vit bur a. An chei a, an sawngbawl vel lai chuan nu ber chu a fa thi tawhte ngaiin a ṭap hawm hawm a. A limte chu a bia a, anmahni vekin an chhang leh a, an lung a chhe thei hle ṭhin.

Pa berin milimte chu ama pa (amah hringtu) a thih tawh chuan, a ṭan nana hmangin zu a tulh diat diat a. A tulh kim vek hnu chuan a ṭap hawm hawm a. Tichuan, mualah an zawn chhuak ta ṭhin a ni. An zawn chhuah tak tak hma hian darkhuang te, darbu te leh khuang an rem a, dar hla an sap a. Tufahovin hlâng chawpin an sêp a; an khuain an thlir ṭhup a, hmuhnawm an tiin ropui an ti em em a ni. A tlangpuiin 'sekhuan' leh mitthi rawp lam hian ni li vel a awh ṭhin.

Dawitlak

Mizo sakhuanaah hian 'Sedawi' hi sial an talhna hmasa ber a nih avangin, 'sedawi' an ti a. Sepa tuai, a ki kutphah chen verh vawrh a nih chuan 'dawitlak' an ti a, chutiang rual chu an hmang ber. 'Dawitlak' chu Sedawi hmannaa sial talh tlak tihna tluk a ni awm e.

Tin, sedawiah hian sial a tlu ta ruah mai a, Luseite chuan 'Pathian sa' tiin vawkpa te pawh an talh bawk ṭhin a ni. Heta 'sa' tih hi pathian emaw, sakhuanaa 'sa' kha ni lovin, pathian pual sa sawina niin a lang.

Mualbuh/Sabebuh

Chawng an hmannaah khan vawkpa pahnih leh vawkpui an talh a. Vawkpui chu an buhchiar a, chu chu 'mualbuh/sabebuh' an ti a, naupangho hrai nan an hmang ṭhin.

Sumdeng zu/Thing ek zu

 'Khua' biaknaah emaw, 'chawng' an hmannaah emaw zu ngân 40 tal a sa (bilh) tur a ni a, chumi atan chuan nula leh tlangval sawm khawmin buh an deng tlut tlut ṭhin a, chung buhdengte tan zu ngân 7 a ṭheh ang; chu chu 'sumdeng zu' an tih chu a ni. Zu hming a ni lo va, an thil tih azira a hming an vuah mai a ni.

Chutiang bawkin sa chhumna turin nula leh tlangvalin thing an phur a, chungho tan zu ngân 5 an ṭheh leh a, chu chu 'thing ek zu' an ti leh mai a ni.

Note: Ngân hi buhvai dip leh a kem inpawlh ṭin khat hi ngân khat a ni.

Vawkpa sût nghâk

'Sa' biakna, sakung phunaah khan an vawkpa mal vulh hmasak ber emaw, an vawkpa lian ber emaw an talh ṭhin a. Chu an vawkpa talh lu leh a sa serh dangte chu kawmchar sût, khanchhuk leh tlûng inkar laiah an târ ṭhin a, chuvang chuan vawkpa kha 'vawkpa sût nghâk an ti a, sakhuana thilah lo chuan kawng dangah tihral thiang lo a ni.

Vawkpa pahnih pathum a ruala an vulh a nih chuan, a tê zawka te kha lal emaw, mi lian dang emaw pawh an talh (sak) mai thei a, a lian ber kha chu 'vawkpa sût nghâk' a ni a, sakhaw hmanna ngei ngei tur a ni. A tê dang, lal leh mi lian tana an talh chu an ei tur a ni thung.

Vawkpa talh hi ni thum serh tur a ni a, an talh ni aṭanga a tûk thumna kha 'inthen tûk' an ti a, an Sadawt hman khan a rawn thian a, 'sa serh' eng emaw ber an pe leh ṭhin. Chumi hnuah chuan ni dang ang bawkin eng pawh a ni thei tawh ang a, mikhualte pawh an be thei tawh ang. Sadawt khan vawkpa ngûm a hlawh ṭhin. 

Tlangvalin nupui a nei a, a indang a nih chuan ama puala sakhua nei ve tawh turin vawkpa sût nghâk a talh a ngai a; sakhaw dang biain a sakhaw biak a thlak dawn chuan, a hnam nena a inleh a ngai a. Chumi atan chuan 'vawkpa sût nghak' bawk a talh a ngai a, chu chu 'saphun' an ti.

25 April 2025

Buh ṭhan dan

  1. Ngai a zem: Buh a lo ṭo va, ngalrek chen vel a lo nih hian ngal a zem tiin an sawi a.
  2. Khup hawlh: Tlemin a lo lian deuh va, khup thleng vel a lo nih hun hi a ni.
  3. Kawng thleng: Buh hi kawng chen vel a lo nih hun hi a ni.
  4. Awm hawlh: Buh kara han kal vela lu lam deuh chauh a lan theih hun hi a ni.
  5. A nghapui mei: Buh a lo ṭhang leh deuh va, a inzawn lo zela awm ṭhin a kau sang ber lehlam lehlam a lo inzawn ta chiah a, sangha mei ang deuhva a lo lan tawh hun hi a nghapui mei an ti.
  6. A mawi: Buh kungin châng a nei a, a vui tur a lo insiam ṭan a, chutiang hunah chuan a kheh hmul theih tawh e an ti a, 'a mawi' tiin an sawi ṭhin a ni.
  7. A tûlzum: A mawi aṭangin a lo ṭhang danglam leh deuh va, a kau sang ber a malṭan tawh a, buh hnah hmawr a lo rêk a, a lo rai ṭan a, hetih hun lai hi a tûlzum an tih hun chu a ni.
  8. A chawngawi lû: Buh rai ṭan tir tê hmawr hi a lo zum pet a, khau chi khat, lu zum pit pet, chawngawilu an tih mai lu ang deuhva a awm lai hi a chawngawi lû an ti ṭhin.
  9. Buh vui: Buh rai pawh a lo puam ṭan a, a rai hmawrah khan a lo hmul ther a, hei hi a par a ni a, buhfang siamtu ber tur a ni tawh a, hlo thlawh paha khawih darh palh leh tihṭilh palh theih a nih tawh avangin hemi hun hma hian hlo thlawh zawh hman ngei an tum ṭhin a ni.
  10. A inthehṭhil: Buh rai a lo keh a, a fang a lo pum a, buhvui pangngai tur anga a lo awm hun hi a inthehṭhil an tih hun chu a ni. Buh vui inhlawm tlat kha a lo kak ṭan tihna a ni ber.
  11. Buh hmawr hmin: Buh a han inthehṭhil a, a vui pangngai a lo ni ta a, zawi zawiin hmin lam a lo pan a, a hmawr lam a lo eng ṭan a, hetih hun lai sawina hi a ni a, buh a êng ṭan ti pawhin an sawi. A lo hmin nasa tial tial a, a hma zual deuh chu a vui pum a lo hmin kim ṭan a, hetih hun lai hian 'nau chaw tur a lawr theih tawh' an ti a, October thla tawp lam a ni ber.
  12. A vû: Buh a lo hmin tak tak a, buh ṭha tak takah chan ralkhat aṭanga han en pawh hian a eng satliah mai ni lovin a sen lam pawl lek lek khawpin a lo eng tak tûk thei a, chutiang chu a vû an ti ṭhin a, hmun ṭhenkhatah chuan sawi dan dang pawh a awm maithei e.
  13. A hmuih: Kum chhiat kum emaw, vanduai kum emaw chuan buh vui insiam hian fang nei pum zo lovin, buh a lo thu a, buhfang awm lovin a lo si zo ta ṭhin a, chutiang chu a hmuih an ti ṭhin a ni.
  14. A ngui: Buh seng zawh hman loh emaw, la lak hman loh hrim hrim vang emawin, buh vui kuang kha a lo zawi hman a, chutiang chu a ngui an ti a, buh vui kha lek kawh zo lovin a lo tliak hman ta ṭhin a ni. Chutiang hunah chuan a seng sawt theih tawh reng reng loh bakah, hmaih a tam duh tawh ṭhin avangin a uiawm duh em em bawk. Chuvangin, a ngui hman hmaa seng zawng hram tumin theih tawpin an ṭang ṭhin a ni.

Hlo thlawh dan chi hnih

Hlo thlawh dan hi a tlangpuiin chi hnih a ni deuh ber a, chu chu 'hmatung' leh 'sirsawn' a ni.

Hmatung:

Hmatung hlo thlawh danah chuan, hlo thlo tura bung (bu) tlar khan an bula mite rual tawk zelin, mahni hmazawnah an thlo ngar ngar mai a, an hma zawn an hlen (zawh) hma loh chuan chutiang chuan an thlo char char ṭhin. Hna a sawt lo deuh zawka ngaih a ni.

Sirsawn:

Hlo thlo tur an han bung (bu) tlar a, khang intlar zinga a sir ve vete kha 'hmasir' an ti a. Hlo thlote chuan thlawh pahin hmasirte kha an rawn nêk phei a (hmasir panin an thlo phei tihna a ni). Tichuan, a sir zawngin (hma) an han sâwn a, an innek khawm chêp ta hle a. Sir sawnna tur awm lova hmatung ang deuhva an han thlawh chhoh ngar ngar theih hnuah an bun ṭanna chin ai khan an hma chu a lo sang ta hle a. Chutianga a sang ta hle tiha a hmasirin a tawk chin a tih kha 'hma tar' an ti.

Chumi hnuah chuan, zawi zawiin hmasir lehlam nêk zawngin a zir lehlam panin an han sawn phei ve leh ta a; hmasir pakhat zawk (an nêk phei hnuhnun zawk) chuan hma a han tar leh hnuah an sawn let leh ta zel ṭhin a ni. An thlawh chin tur zau zawng, hma an phelna tur te, sir sawn khata hma an tar sân chin tur te hi hmasir kuta innghat vek a ni.

He hlo thlawhna ṭawngkam hi, tunlaia kan ṭawngkauchheh hrang hrang — 'hmasawn' tih te, 'hmathlir' tih te, 'hma la' tih te, 'hmalakna' tih te lo chhuahna bul a ni.

24 April 2025

Ramhual

 Buh leh bal thlo chhuak thei chhungkua, chhungkaw hûng deuh an ni tlangpui a. Chhungkaw harsa leh chhuanchhamte kêp theitu tura ngaih, pawl tlâk (buh seng hun)-a lal hnena buh phur nga aia tlem lo (fathang) chhung lut thei turte an ni.

Zalen

Lal unau tlang chang ve lo (lalna khua nei ve lo) te, kawng engkima lal puibawmtute an ni a. Lalina a duhsak bik, lal laina hnaivai, a mi leh sate an ni ber.

18 April 2025

Isua tuarna kha (A sir lehlam aṭangin)

(Good Friday a lo thlen hian, kan tana Isua tuarna, ama thiam loh ni miah lova mi dangte tana a tuarna kha ropui ka ni a, nasa ka ti a. Thiam ang tawka han ziah ve ka duh a. Chumi tur chuan Youtube-a mi thiamte sawina te, website hrang hranga mi thiamte’n medical view leh rinthu nen angkawpa an ziah te, historian te thlirna aanga ziah te chhiar chungin hei hi ka ziak a ni — TS Khupchong).

Thlan thisen anga far: Gethsemani huana Isua awngai, lungngai taka a awngai laia a thlan thisen anga rawn far kha hematidrosis an ti a. Mi, rilru hah, lungngai leh hlau em ema an awm hian vun chhung lama thisen zâm te tak tê tête kha tikehin, thisen leh thlan chu a lo inpawlh a, vun kar aangin a lo chhuak ta hin a ni. Panic attack nei tawh chuan a hrehawmzia an hria ang a, Isua thlan thisen anga rawn far khawpa a tawrhna kha, panic attack lêt 100 vel nen a inhen ang an ti!

Isua kut an thlak: Isua kha an man hnuah Juda hruaitute hmaah leh Roman hotu Pontia Pilata hnenah an hruai a, a chungthu an rel a. An dâwp laiin an bêngin an hnek a, chil an chhâk a, an nuihsawh a nih kha. Engtin maha ti let ve lo tura an benga an hnek kha, hnek nat zawng tehna psi (pressure per square inch) 150-300 thleng a ni thei an ti a, chu chu car kawngkhara kutzungang khar chilh ang vela nâ a ni e an ti. Professional boxer-in tu emaw phuar beh tlat kha duh tawkin han hnek mai sela, chutiang vel chu a ni maithei. Roman sipaite kha an nun a râwng a, Isua kha an dâwpna lamah nasa takin kut an thlak ang tih kha a rin theih a ni.

Isua an vuakna: Kut an thlak mai piah lamah Isua kha an vuain an hlap a, he an vuakna hi a namailo hle. Roman-hovin mi an vuakna hi flagrum an ti a; savun hrui phiar sei eng emaw phuar khawmin a hmawr heuhvah a bâwk an siam leh bawk a. Hetiang vuak hi movie velah pawh hmuh tur a awm fo va, a na hle a ni ang, an thihpui fo. An vawi khat vuaknaah ringawt pawh vun a tithler nghal thei a, vawi eng emaw zat an vuak phei chuan tihrawl karah ruh lang khawp ten an vaw thei. Thisen a chhuah nasat avangin blood pressure a tihniam a, nikhawhrelova awm te, taksa bung henkhat hnathawk thei lova tawp thlengin a siam. A nat turzia hi suangtuah phak a ni lo va, hei ringawt pawh hi Isua tawrhnaah chuan a rapthlak takzet a ni.

Kraws rihna: Hmasang Roman-ho khan mi sual, kraws-a an khenbeh turte kha a kraws pumpui ni lovin, bân an kilh behna (crossbeam) chauh kha khenbehna hmun tur panin an puttir hin a, crossbeam hi patibulum tiin an sawi. Khenbehna atan hian thing lian leh tlo, tliak mai mai lo tur an hman avangin patibulum pawh hi a rit ha nelh nawlh hle ang tih a rin theih a, kg 30-40 inkar vela rit turah an ngai a ni. Kraws pumpui rih zawng hi kg 130-140 vel ni turah an ngai bawk (Mahse, Isua khan kraws pumpui kha a pu lo niin an sawi).

Kalvari tlang hlat zawng: Isua hun tawp darkar, a chungthu an relna hmun te, chuta anga Kalvari tlang pan a kalna te chhutin kea a kal zat hi km 1.5 aanga 4 vel ni turah an chhut a; Via Dolorosa (Golgotha panna kawng) bik hi kilometre chanve vel ni turah an ngai bawk. Isua khan via dolorosa a pan lai khan, nasa taka an nghaisak tawh hnu a ni a, flagrum hmanga vuak tawh, chutah pawh kg 30-40 vel puin an khenbehna hmun tur tlang (tlang panna chu kawng chho a ni ngei ang) panin kein a kal auh auh va; vawi khat lek ke pên pawh a tan chuan a harsa dawn tih a chiang em em a, a kraws put chu vawi eng emaw zat a tlukpui nghe nghe a nih kha.

Isua khenbehna: Isua an khenbehna perek/thirkhen hi, taksa kilh tlang tur a nih avangin tê tak a ni thei lo. Pakhat sei zawng in inches 5-7 vel ni-ah an ngai a, a len zawng leh chhah zawng hi inches chanve vel ni turah an ngai bawk. An kilhna tak hi kutphahah ni lovin banrekah tia sawi an awm. A chhan chu, a taksa rihna kilh bet hneh thei tur chuan kutphah aiin banrek chu a fuh zawka ngaih vang a ni ber. Khatia tuboh lian lutuk maia Isua kut leh ke an kilh khan, an chhut apiang mai kha na rapthlak tak a tling ngei dawn a, an nghaisakna leh an khenbehna avang ringawt pawhin a taksa a chet apiangin taksa nâ tak a lo chhuak zel dawn tihna a ni. Chuvangin Isua tuarna hi a lo van namailo em!

Hling lukhum: Isua hlîng lukhum an khumtir kha amah elsenna atan a ni. Hlîng/hrui zum tak phiar khawm ni maiin a lang. Isua lu-a an khumtir khan hlîng khan a lu vun chu nasa takin a chhun thi ngei ang tih a rin theih a, lu phei chu taksaah a pawimawh em em lai a ni a. A lu aangin thisen a rawn luang chhuakin a rawn far zawih zawih ang tih a hriat theih. Chuti chung chuan “Judate Lal” tiin an la elsen zui a!

Kraws-a khai kan: Isua an khenbehna kraws kha an phun hmain, leia a tlûk laiin an kheng bet phawt a, chumi hnuah an tung chauh nia ngaih a ni, chu chu Isua tawrh tizualtu a ni awm e. Isua hi a thih khan kum 33 vel a ni a; Pathian thu hrila zin reng, kea nasa taka kal reng reng a nih avangin thau lem lo, taksa inphut mawi pangngai tak ni turah a ngai theih a, a kum nena tehin kg 50-60 inkar a ni ang tih a rin theih. A kut leh kea an kilh beh kha, kraws an han phun chiah khan a taksa rihna leh lei hîpna avangin an kut leh ke an kilhna nâ kha a zual hle dawn tih a chiang a. A ban pahniha kilh beh (khai) a nih avangin vawi khat thâwk lak ringawt pawh beih fê tham a ni ang. Vawi khat boruak hîp lut turin a taksa kha tlema a kân zel a ngai dawn a, chumi tur chuan a kea an kilh behna ring chung leh, a kut an kilh behna ring chungin a taksa a tihsan (push up) zel a ul dawn a ni. A na tawrh leh an sawisakna zawng zawngte avang chuan a chuapah tui a lo khat a, chu chuan thihna a thlen taah an ngai.

Isua thihna: Chutianga na hrang hrang darkar eng emaw zat a tawrh hnuah Isua kha a thi ta a. A thihpui hrang hrang an sawite hi — asphyxiation (taksaa oxygen duh khawp awm lo) te, hlauhthawnna leh lungngaihna nasa tak avanga lungphu chawl (heart failure) te, chuap leh lung vela tui tam lutuk (a tichiangtu chu, Roman sipaiin Isua nâka a chhun khan thisen leh tui a lo luang chhuak a nih kha) vang te niin an ngai. Chuti chung chuan Isua khan, khang ama chunga kutthlaktute kha, “Ka Pa, anni hi ngaidam rawh; an thiltih hi an hre lo a nih hi,” (Luka 23:34) a la ti thei nia!

Isua khan an nghaisakna kha a thinlung leh taksain nasa takin a tuar kawp a, a thiam loh ni miah lovah an diriamin chil an chhâk a, nâ tinreng a tuar bawk a. Kan tana Isua tuarna kha a namailo asin! Nâ a tawrh chhan chu nang leh kei hi chhandama kan awm theihna tur a ni. Isua chuan hrehawm tinreng tuarin a tih tur a hlen tawh a, a bak chu kan kuta innghat a ni ta!




10 March 2025

Ni ropui a lo thleng dawn ta

 "Lord of the Rings: The Rings of Power" series kha kan en tawh maithei. Kha series-ah khan mi bumro leh maksak, mihring pangngai ni lo Orcs leh an hmelma Elves/Southlander an indo a nih kha. Adar kaihhruai Orcs chuan Bronwyn leh Arondir hote chu an hneh a. Nimahsela, anmahni puitu tur Numenoreans-ho an lo thleng a, mi rapthlak leh ṭihbaiawm tak tak Orcs-ho chu an hneh ta a nih kha. Khati ang thil siam rapthlak takte hneha an awmna ni chu, an tan chuan ni ropui tia sawi loh theih a ni lo vang.

Khawvel indopui 2-na (1939–1945) kha khawvela indona thleng tawhah chuan a rapthlak berte zing ami tih loh rual a ni lo. Allied (US, UK, USSR etc) leh Axis (Germany, Italy, Japan etc) indona a ni a, mi maktaduai 70–85 velin thih phahin, chung zingah mi maktaduai 50–55 vel chu nunau pawisawi lo an ni. Germany te, Italy te an tlawm hnuah Japan chu an khawpui pahnih — Hiroshima leh Nagasaki chu US-in Atom hmanga a bomb avangin August 15, 1945 khan a tlawm ta a. He ni hi, Allied lampang tan chuan hnehna ni ropui tih loh rual a ni lo. Indonaina a nghawng nat zual rama chengte tan phei chuan, he ni hi engti fakauva hlu leh ropui nge a nih ang chhut thiampui phak pawh a ni awm lo ve.

Vawiin (March 9, 2025) Sande Sikul kan inkhawmnaah kum 100 vel kal taa Patea hla phuah "Ni Ropui A Lo Thleng Dawn Ta" tih hla kan sak laiin, khing a chunga thute khi ka rilruah a lo lang a; indona tawpna ni hi a tuartute tana ni ropui a nih nasat dan tur vel chu! A chang khatna chu:

"Ni ropui a lo thleng dawn ta,
Kan nghak Lal Imanuel;
Sual leh ramhuai tlâwmna ni chu,
Chhandam fate kan zalênna tur chu," tih hi a ni.

He khawvela ringtuten kan buanpui, 'sual leh ramhuai'-te tlâwmna ni tur, thil siam mak leh ṭihbaiawm, rapawm leh thiltithei tak takte tlâwma ringtute hnehtu-a kan ṭanna ni tur te chu ka ngaihtuah a, ropui dawn hian ka'n hre khawp a! Kan tar lan tawh angin, fiction-ah te, movie-ah te hian hmelmate an hneha a hnehtute hlim leh lawm taka nasa taka an au dur durte chu kan hmu ṭhin a; kha ni, hmelmate an hnehna ni, an tukdawlna ni kha an tan chuan a lawmawmin a ropui dawn em asin! Chuti anga indona rapthlak tak, he khawvela ringtute leh sual leh ramhuaite indonaa kan hnehna ni lo thleng tur chu Patea chuan a mitthla a, engtin nge a tih zui?!

"Chumi hunah chuan hlimin ka zai ang,
Lal ram buatsaih chatuan hmun ka chang ve ang a,
Aw, a va nuam dawn em! Aw, a va hlimawm dawn em!
Hlim tawp hlau lovin kan lêng ang."

He khawvela lungngaihna min thlen ṭhintu, kan rilru leh ngaihtuahna tina ṭhintu, rethei leh hrehawm reng renga min siamtu, thîkna leh itsîkna avanga rûmna thlentu "sual leh ramhuai"-te an tlâwm hun chu, "a va nuam dawn em! a va hlimawm dawn em!" tih loh rual a ni hlei nem! "Hlim tawp hlau lova lên" chu he khawvel mihringte zingah tuin nge thlahlel lo bik ang le! Chu hun thlirin, nghakhlel takin, ni tin mai hian, chak lo tak chungin, "Krista Isuaa Pathian chung lam koh chhan lâwmman hmu tûrin, tiam chin lam chu ka pan ṭâlh ṭâlh a ni" (Philippi 3:14).



07 March 2025

Chhawng hnawh nge Chhawng hnawt?

  •  TS Khupchong (March 7, 2025)

Naupan lai a\anga zirlaibua kan lo zir \hin, Chhawng hnawt tih chu tun hnaiah ‘Chhawng hnawh tih zawk tur a ni’ ti zawnga sawi leh ziah a awm ta zeuh zeuh va; kumin 2025 Chapchar Kût hmanna pui ber Aizawl-ah pawh announcer-te khan ‘Chhawng hnawh’ tih hlirin an hmang a, DDK lama live commentary-ah pawh ‘Chhawng hnawh’ tih hmangin, Art & Culture Department lam (ni maw)-in programme sheet an siamah pawh ‘Chhawnghnawh’ tia hman a ni. Hemi chungchangah hian ngaihtuahna han sen zau hlek \haa hriatna a awm a, tlemin han chhui zau dawn chhin ila.

Chhawng hnawh chungchang

Mizo culture leh \awng hria Pu C. Vanlallawma chuan, “Chhawnghnawh tih awmzia hi, Pu Thanga leh Pu Zawla ten an sawi angin, neih vûm rei rui, ding êr ûr, chhâwng êrh ûrh mi kâa hnawh, tihna a nih hmel a. Hei hi a dik chuan hman lai a\anga ‘chhawng an hnawt’ an tih fo kha an lo tisual a ni thei ang. Lusei \awngah ‘hnawh’ hi eng grammar context-ah mah ‘hnawt’ tia modify theih a ni lo. Hnawh chu hnawh a ni reng. Chu vangin ‘chhâwng an hnawt’ ti lovin, ‘chhâwng an hnawh’ tih hi a dik dan a ni ang,” tiin a ziak a (Hringlang Tlang, p.567).

Mizo Department, Mizoram University-a zirtirtu, hetiang lama kan râwn kumkhua \hin Pu Lalsangzuala pawhin, “Chhawng an hnawt ni lovin chhawng hi an hnawh zawk a ni. A hnawta hnawt lam ni lovin, a hnawhin an hnawh zawk. Ei tur an neih chhâwng er ur kha artui te, sa te, eitur tui tinreng kha a hmin sain an keng a, chu chu \hiante kaah an hnawh hawng hawng a, chu chu chhawng hnawh an ti,” tiin a sawi bawk. Hetiang deuh hian Pu C. Chhuanvawra pawhin a lo ziak bawk.

Chhawng hnawh leh Chhawng hnawt hmang kawp te

Mizo history ziak hmasate zinga mi Pu K. Zawla hian Mizo Pi Pute leh An Thlahte Chanchin-ah chuan “lungdawhah chhawng an hnawt” tia a hman hnuah, “lungdawha chhawng an hnawh zawh chuan...” tiin a hmang a (5th ed. 2011, pg. 62). 1st Edition hi kum 1964-a chhuah a ni tawh. Hetah hian ‘hnawh’ a hman chhan chu ‘hnawt’ modify-na a ni. Kum 1966-a chhuak Pu Zatluanga lehkhabu Mizo Chanchin-ah pawh hman pawlh a ni a (p. 27-28), hman pawlh a nihna hi ‘hnawt’ modify nana ‘hnawh’ a hman vang a ni ber (ka lehkhabu hman lai hi 1996-a chhut nawn kha a ni). Chutiang bawkin Rev. Liangkhaia pawhin Mizo Awmdan Hlui (1971)-ah a hman pawlh bawk a, mi dang hman ang thovin ‘hnawt’ modify nan ‘hnawh’ a hmang ve bawk (p.85).

Pu James Dokhuma pawhin a lehkhabu Mizo Kalphung-ah ‘Chhawng hnawt’ leh ‘chhawng hnawh’ hi a hman pawlh a, ‘hnawh’ hi ‘hnawt’ modify nan a hmang niin a lang (2nd ed. p.106-107). Mizo historian Pu B. Lalthangliana pawhin Mizo Culture bu-ah ‘chhawng hnawt’ leh ‘chhawng hnawh’ hi hman pawlhin, ‘hnawt’ modify nan ‘hnawh’ a hmang zawk chauhvin a lang (pg. 66, 67).

Chhawng hnawt chungchang

Mizo \awng dik zawk inhnial a awm changa kan râwn hmasak ber \hin chu Pu Buanga Dictionary-ah engtin nge a awm, tih hi a ni. A Grammar and Dictionary of the Lushai Language (Dulien Dialect) tih hi J. Herbert Lorrain leh Fred. W. Savidge (Pu Buanga leh Sap Upa) te buatsaih niin 1898 khan tihchhuah a ni. Chumi buah chuan, “chhawng hnot” tia dah a ni a, “the name of a feast, (v.) to keep the above feast” tiin a hrilh fiah (p.70). A thumal \obul leh lo chhuah dan (etymology) ni lovin a awmzia (definition) hrilh fiahna chiah kan hmu.

Kum 1980-a tihchhuah Mizo |awng Upa Dictionary, F. Ropianga ziahah chuan ‘Chhawng hnawt (v)’ tiin a tar lang a. “Kût laia kawtchhuaha naupang leh tleirawlho chaw leh artui \hiante barhtu nih \heuh tuma inûm (inhnawt) chhâwnga an tih \hin ruai \heh hming hi a ni,” tiin a hrilh fiah (28). Hetah hian a thumal lo chhuah dan nia lang hmuh tur a awm ve ta thung.

Chhawng hnawh nge chhawng hnawt?

Pu C. Vanlallawma hian ‘chhawng hnawh’ a nih theih dan, rin thu deuhvin a ziak niin a lang a (ref. “tihna a nih hmel a”). A rin dan hi ni tura ngaiin, “hnawh’ hi eng grammar context-ah mah ‘hnawt’ tia modify theih a ni lo” tiin a ziak bawk. Hei hi a dik a, ‘hnawh’ modify nan ‘hnawt’ hi an hmang ngai lo reng a; ‘hnawt’ modify nan ‘hnawh’ kan hmang \hin zawk a ni. Chu chu Mizo history leh culture lam ziak hmasate’n an lo ziah dan pawh a ni. Ngun taka ngaihtuahna kan sen chuan, ‘chhawng hnawh’ leh ‘chhawng hnawt’ hmang kawpte leh ‘chhawng hnawt’ tih chauh hmangte hi \anhmun khatah an \ang a tih theih ang.

(A bik takin) Mizo history/culture chungchang ziaktute hian mi thil hre zawk leh kum upate kawma ziak an ni \hin a. Pu Buanga Dictionary-a kan hmuhte pawh khatih hun laia Mizote \awng thumal a hriatte a lak khawm a ni. Chuvangin, ‘Chhawng hnawt’ tih hi tun hnai thil a ni lo tih chiang takin a hriat theih a, a dik lo ve, an lo tisual a ni, tia sira hnawl ngawt theih a ni lo vang. ‘Chhawng hnawh tih zawk tur’ tia ‘chhawng hnawt’ dik lova ngaihna phei chu kum zabi 20-na chawhnu lama lo chhuak chauh niin a lang.

Hengte avang hian ‘chhawng hnawt’ tibova ‘chhawng hnawh’ tih tak vek mai hi a fel zân lovin a lang a; ‘chhawng hnawt’ etymology hi chiang faka hriat theih ni lo mah se, pi pu chena an lo hman zawk hi ‘hnawt’ nia a lan tlat avangin hnawl mai chi a ni lo vang a, ‘chhawng hnawt’ modification form-a ‘chhawng hnawh’ an hmang te erawh chu a la pawm theih viau zawk ang. Kan thu kharna atana Liandala’n kum 1940-41 vela a phuah “Pi Pu Chhuah Tlang” hla chang thumna han dah ila.

Lengin chhawng an hnawt, chûn hraileng nen,
Sa leh buhchangrum, bawhar tui nen;
Zua tin an hlim vangkhawpui an lâwm,
Tlai ni nêm duai lenkawl thiang karah hian.

Thlalak remchang hman a ni