Buh ṭhan dan

1. Ngai a zem: Buh a lo ṭo va, ngalrek chen vel a lo nih hian ngal a zem tiin an sawi a.
2. Khup hawlh: Tlemin a lo lian deuh va, khup thleng vel a lo nih hun hi a ni.
3. Kawng thleng: Buh hi kawng chen vel a lo nih hun hi a ni.
4. Awm hawlh: Buh kara han kal vela lu lam deuh chauh a lan theih hun hi a ni.
5. A nghapui mei: Buh a lo ṭhang leh deuh va, a inzawn lo zela awm ṭhin a kau sang ber lehlam lehlam a lo inzawn ta chiah a, sangha mei ang deuhva a lo lan tawh hun hi a nghapui mei an ti.
6. A mawi: Buh kungin châng a nei a, a vui tur a lo insiam ṭan a, chutiang hunah chuan a kheh hmul theih tawh e an ti a, 'a mawi' tiin an sawi ṭhin a ni.
7. A tûlzum: A mawi aṭangin a lo ṭhang danglam leh deuh va, a kau sang ber a malṭan tawh a, buh hnah hmawr a lo rêk a, a lo rai ṭan a, hetih hun lai hi a tûlzum an tih hun chu a ni.
8. A chawngawi lû: Buh rai ṭan tir tê hmawr hi a lo zum pet a, khau chi khat, lu zum pit pet, chawngawilu an tih mai lu ang deuhva a awm lai hi a chawngawi lû an ti ṭhin.
9. Buh vui: Buh rai pawh a lo puam ṭan a, a rai hmawrah khan a lo hmul ther a, hei hi a par a ni a, buhfang siamtu ber tur a ni tawh a, hlo thlawh paha khawih darh palh leh tihṭilh palh theih a nih tawh avangin hemi hun hma hian hlo thlawh zawh hman ngei an tum ṭhin a ni.
10. A inthehṭhil: Buh rai a lo keh a, a fang a lo pum a, buhvui pangngai tur anga a lo awm hun hi a inthehṭhil an tih hun chu a ni. Buh vui inhlawm tlat kha a lo kak ṭan tihna a ni ber.
11. Buh hmawr hmin: Buh a han inthehṭhil a, a vui pangngai a lo ni ta a, zawi zawiin hmin lam a lo pan a, a hmawr lam a lo eng ṭan a, hetih hun lai sawina hi a ni a, buh a êng ṭan ti pawhin an sawi. A lo hmin nasa tial tial a, a hma zual deuh chu a vui pum a lo hmin kim ṭan a, hetih hun lai hian 'nau chaw tur a lawr theih tawh' an ti a, October thla tawp lam a ni ber.
12. A vû: Buh a lo hmin tak tak a, buh ṭha tak takah chan ralkhat aṭanga han en pawh hian a eng satliah mai ni lovin a sen lam pawl lek lek khawpin a lo eng tak tûk thei a, chutiang chu a vû an ti ṭhin a, hmun ṭhenkhatah chuan sawi dan dang pawh a awm maithei e.
13. A hmuih: Kum chhiat kum emaw, vanduai kum emaw chuan buh vui insiam hian fang nei pum zo lovin, buh a lo thu a, buhfang awm lovin a lo si zo ta ṭhin a, chutiang chu a hmuih an ti ṭhin a ni.
14. A ngui: Buh seng zawh hman loh emaw, la lak hman loh hrim hrim vang emawin, buh vui kuang kha a lo zawi hman a, chutiang chu a ngui an ti a, buh vui kha lek kawh zo lovin a lo tliak hman ta ṭhin a ni. Chutiang hunah chuan a seng sawt theih tawh reng reng loh bakah, hmaih a tam duh tawh ṭhin avangin a uiawm duh em em bawk. Chuvangin, a ngui hman hmaa seng zawng hram tumin theih tawpin an ṭang ṭhin a ni.

Hlo thlawh dan chi hnih

Hlo thlawh dan hi a tlangpuiin chi hnih a ni deuh ber a, chu chu 'hmatung' leh 'sirsawn' a ni.

Hmatung:

Hmatung hlo thlawh danah chuan, hlo thlo tura bung (bu) tlar khan an bula mite rual tawk zelin, mahni hmazawnah an thlo ngar ngar mai a, an hma zawn an hlen (zawh) hma loh chuan chutiang chuan an thlo char char ṭhin. Hna a sawt lo deuh zawka ngaih a ni.

Sirsawn:

Hlo thlo tur an han bung (bu) tlar a, khang intlar zinga a sir ve vete kha 'hmasir' an ti a. Hlo thlote chuan thlawh pahin hmasirte kha an rawn nêk phei a (hmasir panin an thlo phei tihna a ni). Tichuan, a sir zawngin (hma) an han sâwn a, an innek khawm chêp ta hle a. Sir sawnna tur awm lova hmatung ang deuhva an han thlawh chhoh ngar ngar theih hnuah an bun ṭanna chin ai khan an hma chu a lo sang ta hle a. Chutianga a sang ta hle tiha a hmasirin a tawk chin a tih kha 'hma tar' an ti.

Chumi hnuah chuan, zawi zawiin hmasir lehlam nêk zawngin a zir lehlam panin an han sawn phei ve leh ta a; hmasir pakhat zawk (an nêk phei hnuhnun zawk) chuan hma a han tar leh hnuah an sawn let leh ta zel ṭhin a ni. An thlawh chin tur zau zawng, hma an phelna tur te, sir sawn khata hma an tar sân chin tur te hi hmasir kuta innghat vek a ni.

He hlo thlawhna ṭawngkam hi, tunlaia kan ṭawngkauchheh hrang hrang — 'hmasawn' tih te, 'hmathlir' tih te, 'hma la' tih te, 'hmalakna' tih te lo chhuahna bul a ni.

Ramhual

 Buh leh bal thlo chhuak thei chhungkua, chhungkaw hûng deuh an ni tlangpui a. Chhungkaw harsa leh chhuanchhamte kêp theitu tura ngaih, pawl tlâk (buh seng hun)-a lal hnena buh phur nga aia tlem lo (fathang) chhung lut thei turte an ni.

Zalen

Lal unau tlang chang ve lo (lalna khua nei ve lo) te, kawng engkima lal puibawmtute an ni a. Lalina a duhsak bik, lal laina hnaivai, a mi leh sate an ni ber.

Isua tuarna kha (A sir lehlam aṭangin)

(Good Friday a lo thlen hian, kan tana Isua tuarna, ama thiam loh ni miah lova mi dangte tana a tuarna kha ropui ka ni a, nasa ka ti a. Thiam ang tawka han ziah ve ka duh a. Chumi tur chuan Youtube-a mi thiamte sawina te, website hrang hranga mi thiamte’n medical view leh rinthu nen ṭangkawpa an ziah te, historian te thlirna aṭanga ziah te chhiar chungin hei hi ka ziak a ni — TS Khupchong).

Thlan thisen anga far: Gethsemani huana Isua ṭawngṭai, lungngai taka a ṭawngṭai laia a thlan thisen anga rawn far kha hematidrosis an ti a. Mi, rilru hah, lungngai leh hlau em ema an awm hian vun chhung lama thisen zâm te tak tê tête kha tikehin, thisen leh thlan chu a lo inpawlh a, vun kar aṭangin a lo chhuak ta ṭhin a ni. Panic attack nei tawh chuan a hrehawmzia an hria ang a, Isua thlan thisen anga rawn far khawpa a tawrhna kha, panic attack lêt 100 vel nen a inhen ang an ti!

Isua kut an thlak: Isua kha an man hnuah Juda hruaitute hmaah leh Roman hotu Pontia Pilata hnenah an hruai a, a chungthu an rel a. An dâwp laiin an bêngin an hnek a, chil an chhâk a, an nuihsawh a nih kha. Engtin maha ti let ve lo tura an benga an hnek kha, hnek nat zawng tehna psi (pressure per square inch) 150-300 thleng a ni thei an ti a, chu chu car kawngkhara kutzungṭang khar chilh ang vela nâ a ni e an ti. Professional boxer-in tu emaw phuar beh tlat kha duh tawkin han hnek mai sela, chutiang vel chu a ni maithei. Roman sipaite kha an nun a râwng a, Isua kha an dâwpna lamah nasa takin kut an thlak ang tih kha a rin theih a ni.

Isua an vuakna: Kut an thlak mai piah lamah Isua kha an vuain an hlap a, he an vuakna hi a namailo hle. Roman-hovin mi an vuakna hi flagrum an ti a; savun hrui phiar sei eng emaw phuar khawmin a hmawr ṭheuhvah a bâwk an siam leh bawk a. Hetiang vuak hi movie velah pawh hmuh tur a awm fo va, a na hle a ni ang, an thihpui fo. An vawi khat vuaknaah ringawt pawh vun a tithler nghal thei a, vawi eng emaw zat an vuak phei chuan tihrawl karah ruh lang khawp ten an vaw thei. Thisen a chhuah nasat avangin blood pressure a tihniam a, nikhawhrelova awm te, taksa bung ṭhenkhat hnathawk thei lova tawp thlengin a siam. A nat turzia hi suangtuah phak a ni lo va, hei ringawt pawh hi Isua tawrhnaah chuan a rapthlak takzet a ni.

Kraws rihna: Hmasang Roman-ho khan mi sual, kraws-a an khenbeh turte kha a kraws pumpui ni lovin, bân an kilh behna (crossbeam) chauh kha khenbehna hmun tur panin an puttir ṭhin a, crossbeam hi patibulum tiin an sawi. Khenbehna atan hian thing lian leh tlo, tliak mai mai lo tur an hman avangin patibulum pawh hi a rit ṭha nelh nawlh hle ang tih a rin theih a, kg 30-40 inkar vela rit turah an ngai a ni. Kraws pumpui rih zawng hi kg 130-140 vel ni turah an ngai bawk (Mahse, Isua khan kraws pumpui kha a pu lo niin an sawi).

Kalvari tlang hlat zawng: Isua hun tawp darkar, a chungthu an relna hmun te, chuta ṭanga Kalvari tlang pan a kalna te chhutin kea a kal zat hi km 1.5 aṭanga 4 vel ni turah an chhut a; Via Dolorosa (Golgotha panna kawng) bik hi kilometre chanve vel ni turah an ngai bawk. Isua khan via dolorosa a pan lai khan, nasa taka an nghaisak tawh hnu a ni a, flagrum hmanga vuak tawh, chutah pawh kg 30-40 vel puin an khenbehna hmun tur tlang (tlang panna chu kawng chho a ni ngei ang) panin kein a kal ṭauh ṭauh va; vawi khat lek ke pên pawh a tan chuan a harsa dawn tih a chiang em em a, a kraws put chu vawi eng emaw zat a tlukpui nghe nghe a nih kha.

Isua khenbehna: Isua an khenbehna perek/thirkhen hi, taksa kilh tlang tur a nih avangin tê tak a ni thei lo. Pakhat sei zawng in inches 5-7 vel ni-ah an ngai a, a len zawng leh chhah zawng hi inches chanve vel ni turah an ngai bawk. An kilhna tak hi kutphahah ni lovin banrekah tia sawi an awm. A chhan chu, a taksa rihna kilh bet hneh thei tur chuan kutphah aiin banrek chu a fuh zawka ngaih vang a ni ber. Khatia tuboh lian lutuk maia Isua kut leh ke an kilh khan, an chhut apiang mai kha na rapthlak tak a tling ngei dawn a, an nghaisakna leh an khenbehna avang ringawt pawhin a taksa a chet apiangin taksa nâ tak a lo chhuak zel dawn tihna a ni. Chuvangin Isua tuarna hi a lo van namailo em!

Hling lukhum: Isua hlîng lukhum an khumtir kha amah elsenna atan a ni. Hlîng/hrui zum tak phiar khawm ni maiin a lang. Isua lu-a an khumtir khan hlîng khan a lu vun chu nasa takin a chhun thi ngei ang tih a rin theih a, lu phei chu taksaah a pawimawh em em lai a ni a. A lu aṭangin thisen a rawn luang chhuakin a rawn far zawih zawih ang tih a hriat theih. Chuti chung chuan “Judate Lal” tiin an la elsen zui a!

Kraws-a khai kan: Isua an khenbehna kraws kha an phun hmain, leia a tlûk laiin an kheng bet phawt a, chumi hnuah an tung chauh nia ngaih a ni, chu chu Isua tawrh tizualtu a ni awm e. Isua hi a thih khan kum 33 vel a ni a; Pathian thu hrila zin reng, kea nasa taka kal reng reng a nih avangin thau lem lo, taksa inphut mawi pangngai tak ni turah a ngai theih a, a kum nena tehin kg 50-60 inkar a ni ang tih a rin theih. A kut leh kea an kilh beh kha, kraws an han phun chiah khan a taksa rihna leh lei hîpna avangin an kut leh ke an kilhna nâ kha a zual hle dawn tih a chiang a. A ban pahniha kilh beh (khai) a nih avangin vawi khat thâwk lak ringawt pawh beih fê tham a ni ang. Vawi khat boruak hîp lut turin a taksa kha tlema a kân zel a ngai dawn a, chumi tur chuan a kea an kilh behna ring chung leh, a kut an kilh behna ring chungin a taksa a tihsan (push up) zel a ṭul dawn a ni. A na tawrh leh an sawisakna zawng zawngte avang chuan a chuapah tui a lo khat a, chu chuan thihna a thlen taah an ngai.

Isua thihna: Chutianga na hrang hrang darkar eng emaw zat a tawrh hnuah Isua kha a thi ta a. A thihpui hrang hrang an sawite hi — asphyxiation (taksaa oxygen duh khawp awm lo) te, hlauhthawnna leh lungngaihna nasa tak avanga lungphu chawl (heart failure) te, chuap leh lung vela tui tam lutuk (a tichiangtu chu, Roman sipaiin Isua nâka a chhun khan thisen leh tui a lo luang chhuak a nih kha) vang te niin an ngai. Chuti chung chuan Isua khan, khang ama chunga kutthlaktute kha, “Ka Pa, anni hi ngaidam rawh; an thiltih hi an hre lo a nih hi,” (Luka 23:34) a la ti thei nia!

Isua khan an nghaisakna kha a thinlung leh taksain nasa takin a tuar kawp a, a thiam loh ni miah lovah an diriamin chil an chhâk a, nâ tinreng a tuar bawk a. Kan tana Isua tuarna kha a namailo asin! Nâ a tawrh chhan chu nang leh kei hi chhandama kan awm theihna tur a ni. Isua chuan hrehawm tinreng tuarin a tih tur a hlen tawh a, a bak chu kan kuta innghat a ni ta!