Ka Ṭhian Hynata-i Tân

Ka ṭhian, tu tawn atan maha ka duh loh ka chanchin ka hrilh ang che aw..

Kum 1993-ah ka piang a. Ka pian phat aṭangin ka harsatna hi a inṭan nghal emaw tih mai tur a ni. Thla ruk mi ka nihin, ka pian avanga min làwmtute nui ri pawh a reh hmain ka nu leh pate an inṭhen a. Min hringtu ka nu chuan min pawm duh miau loh avangin ka pa’n min enkawl a.

Kum riat ka nih aṭanga tun thlengin ka pi (ka pa nutei) bulah ka awm a, ‘Nu’ tur dang ka neih miau loh avangin min enkawltu ka pi chu ka ‘Nu’ ta a ni. Nu ângchhûng nuama awm ka châk ṭhin; ka ṭhiante ka awt em em a, mahse, hla taka awm, engtik lai maha lo kir leh tawh ngai lo tur ang chauh a ni si.
 

Unau pianpui ka nei lo va, ka nu leh pate an inṭhen tawh bawk a, ka khawhar ṭhin tur zia chu i hrethiam mai ang. Mite chu an nu leh pate âwm nghêngin thlamuang takin an ṭap thei a, kei chuan chu chauh pawh chu ka awt ngam hrâm ṭhin. Nu leh pate ângchhûng hi engtianga nuam leh hrehawm nge ka hre lo va, ka hmuh ṭhin ringawt te’n a nihna min hrilh lek a, nun khawhar em ema ka awm chhan erawh chu anmahni avang a ni ka ti ngam thung.

Ka lo ṭhang lian ve zel a. Naupang ṭhang duang tak mai ka ni a, ka kum phu lovin ka taksa pawh a puitling a. Ka sikul kalna lamah pawh mipa inhawng na na na chu ka tân an tlêm lo! Kum 14 ka nihin kan sikul-a mi, Rotea chuan ka cousin hnênah min duh thu a lo sawi a. Tichuan, ngaihzâwng la nei ta lo chuan neih ve chhin te ka lo châk a, kan inngaizâwng ve ta a.

Ka hringnun hi a mak asin. Ka bulṭanna hi ka hrehawm inṭanna zel a ni. Mite’n an nu leh pate hnên aṭanga an thu dawn zawng zawngte chu ka damchhûngin ka dawng ngai lo va, min hrilhtu tur ka nei hek lo. Mite hriat ang ka hre ve pha lo va, thiamna leh finnaah rual ka pâwl lo va, mi’n awlsam tëa an pal chhuah theih harsatna avangin ka na fo ṭhin.

Ka vawi khat ngaihzâwng neihna aṭangin ka rilru zawng zawng ka pe a. A hun laia ka hmangaihna hriat ang chu a tan ka hlân a ni. Mahse, ka tihlim thiam tâwk lo nge, ka tawng sual hrim hrim zâwk — min lo kawp a, ka rilru a va na em! Chu ka rilru natnaah chuan nu leh pate min hnêmtu tur an awm lo va, keimahin ka tuarchhuak ta a. Natna pakhata dam ni-a kan inhriat hnu pawhin natna dang hi a rawn lût leh ṭhin a; mihring tân dam hlenna tur a awm si lo.
 

A kum leh, 2009 khan kan khua, Champhai aṭangin Aizawl-ah lehkhazir turin ka awm ta a. Ramhlun South-a Kids Care School-ah ka lût a. Kan sikul-ah chuan Saiha lam aṭanga lo kal, Jacob-a (Jc-a) nen kan intawng leh a. Kei aiin kum hnihin a upa a, min duat thiam em em a, a bulah pawh ka pangchang hle ṭhin.
 

Jc-a chu Zohnahthlâkah pawh Lai a ni a, a fel em em a, chanchin engkim ka hrilh ṭhin a. Ani pawhin a chanchin min hrilh ṭhin. Kan inpawh a, harsatna kan inhrilh tawn ṭhin avangin kan inngai a, kan inngaina em em bawk a. Mahse..
 

A nu leh pate chuan Lai ka nih ve loh vang leh fahrah ka nih avangin min hnâwl a nih chu! A nu leh pate thu a hnial ngam miau loh avangin hnâwlin ka awm leh ta.. Fahrah nih hi ka duh bîk vang a ni lo asin! Tunge ka phur min chhâwk ang? Tunge ka harsatna zawng zawng ka hrilh tâk ang? Ka kum la naupang teh mah se, ka rilru na tur a dang thei chuang si lo.

Jc-a chu ka ngai em em a, amah avangin ka mittui a tla fo ṭhin; tun thlengin ka la theihnghilh ngai lo. Jc-a chu tunah chuan Shillong-ah awm tawhin ATS-ah a kal a, a rûkin min rawn be ṭhin. Chu bâk amahah beisei ka nei tawh lo va, a thiang hek lo. Fahrah ka nihna hi ka haw ngawih ngawih a, ka nu leh pate ka dem fo ṭhin. Mahse, tih theih ka nei si lo. Nu leh pate u, in fate hi min manghilh a ni. Thutlûkna in siam hmain kan hma lam hun tur in dâwn lovem ni?
 

Ka nu leh pate avanga ka hrehawmna a nasat tehreng nen, ka duhtak nu leh pate vanga hrehawmna ka tuar lehzel hi chu tuar thiam a har ka ti takzet a ni. Puitu ka zawng a, ka au va, amah Jc-a bâk an awm chuang si lo. Ka tân inhawng mah se, a nu leh pate an inhawng ve si lo. Inkalsan phal chiah si lo, inthlah lo ngam si lovin hun kan hmang a. Chu ringawt pawh chuan ka nun hi a tihrehawm ve thlâwt a ni.

Changkan lam kan pan a. Internet ka hmêlhriat a, internet-a ṭhian kawmna chi hrang hrang, orkut, facebook, twitter leh eng eng emaw chu a lo lâr chho va, ṭhiante’n an ti sup sup a. Kei, ṭhian ngai leh mamawh em em pawh chu ṭhian zawng turin facebook-ah ka pên lût ve ta rãwih a. Ṭhian tam tak ka chhar a, ṭhian ṭha leh ṭha lo erawh keimah mai chuan thliar hran harsa ka va ti ṭhin em! Ka kal mawp mawp a, ka tlûk pawhin pawr phuai pheng phungin ka tho leh a, ka tlu leh ṭhin. Ka na tuamtu tur erawh an awm ngai si lo.

Facebook-a ka ṭhian chhar thar zingah chuan Beiralai nen kan inkawm ngeih bîk em em a, midang zawng aiin kan inngaina a. Kumin May thla aṭang chauhva inkâwma inbe ṭan mah ni ila, kan inngai thei em em a. Ani pawh fahrah a ni a, chu chuan min phuar nghet sauh sauh va. Kan inbe zing telh telh a, a tâwpah phei chuan kan inhmangaih chho ta hial a. Inhmangaih e ti lo chuan Jc-a nena kan chanchin chu ka hrilh a, dawhthei takin min ngaihthlâksak ṭhin. Ani pawhin a bialnuin pasal a neihsan dan te min hrilh a, fahrah a nih avanga a hrehawmna a sawi te chu ka va hriatthiampui tak em!

A fahrah nihna chu min tinghettu a ni a, ka duhna leh hmangaihna tizualtu a ni. Facebook aṭanga intawng kan ni a, password inhrilh tawnin facebook-ah kan inrâlsai a, thîkthu pawh kan pe chhe narawh e! Comment leh thil dang dangah theihtâwpin kan fimkhur a, mahse, inthup sên a lo ni lo va, ṭhiante’n min hre ta vek a. Mahse, pawi kan ti lo; kan inhmangaih tho alawm. Hmangaihna hi a ni lo’m ni, kan damchhan?

Ka rilru zawng zawng ka pe a, ka thinlung ka hlân thlap a, amahah ka innghat tawp bawk a. Chutiang chiah chu a ni vein ka hria a. Chumi a nih avangin thil hotë-a langah pawh thîkthu kan pechhia a, kan inhau fo ṭhin. Facebook chu hmang an lo tam a, mipa leh hmeichhia tam tak, inang lo tak tak an lo tam a. Min lo duh tâwk an awm a, min duh mai duhtâwk lova zahtheihloh chhuah hreh hauh lo an lo awm zel bawk a! Chu’ngho chuan inbox lamah message lungkuai tak tak an lo thawn zut a, pângngai takin chhâng lêt ṭhin mah ila, chu’ng an message-te chu ka hmangaih em em tân chhiar nuam a lo ni hauh lo va. A tâwp a tâwpah intlawn leh hliau hlau a ngai leh nge nge ṭhin.

Chu chauh chu kan inkara harsatna thlentu a ni hauh lo; a zu in ṭhin mawlh hi a pawi ber mai. Zu a in châng chuan ka fuih a, ka hrilhin ka zilh ve ṭhin. Fahrah nun khawharthlâkzia ka hria a, a nun khawhar ngawih ngawih tâna tui hnâ nih ka tum tlat ṭhin a. A zu inna ringawt chu ka tân kalsan phahna tham a tling lo (emaw ka lo ti ṭhin a..), ka hmangaihna a sáng em a ni. A zu ruih lungpuam lai chuan fahrah a nih avanga hrehawm a tihzia min hrilh ṭhin a, theihtâwpin fahrah ve tho hian ka lo hnêm ṭhin. Mahse, zu a nghei thei si lo.

A châng chuan a zurui hian thîk tur ringawt a zawng a, a ṭhianpa ngei ngei pawh a thîk ṭhin. Chu’ngte chu a ruih vang mai maiah ngaiin ka theihnghilh lui a; min hauh hrep châng te hian ṭap ṭuau chungin ka nui lui ṭhin asin.

A naupang zâwk ni mah ila, kawng engkimah a puitling zâwk anga ka awm a ngai a; a hmeichhia zâwk ni mah ila, ka ngaihsaka ka duat em em a ngai ṭhin. Beia chuan ka hmangaihna a hmuh hmaih bîk hauh lo — “Him, i mak ka ti ṭhin. Ka sual, zu ka heh, ka duat lo che, ka thinchhe bawk; mahse, i rilru a ngai reng a, i mak ngawt mai,” min ti thlâwt a. Mahse, zu mawlh hi..

Hmânni lawk, November ni 30 zân khan ka hmangaih Beia chuan min rawn phone a. A mak ka ti, a der paw’n ka nui thei lo, nâ ka ti lutuk! “Hmeli, min hmangaih lo; kan inṭhen nghâl tur a ni. Min bum char char a. I hate you but alive you. Phone dah rawh, min ngaihsakna lem kha ka mamawh lo,” a rawn ti mai chu! A nâ asin! A na ngawih ngawih. Hmangaihtuin hmangaihte hnên aṭangin hetiang thu hi a beisei ngai lovang tiraw? Nang paw’n i beisei ngai bîk lo tiraw? Kei paw’n ka beisei ngai lo va, mahse, kan beisei ber kan hmuh loh laiin kan beisei loh a lo thleng fo ṭhin si.
 

Hmân zân lawkah pawh min rawn phone a, “Him, nang ang hmeichhia hi ka tân an awm lo a nih hi. Min ngaidam rawh aw..” a ti a, ka ṭap zawih zawih a. Mahse, kan inṭhen tawh a, ka lêt tawh ngai lovang. Ka na nawn duh tawh lo, zu hi a nun a râwng em a, ka hnaih ngam tawh lo a ni.

Beia kha a sual lo; a lerh lo; rinhlelh tur paw’n a awm ngai lo. Facebook-ah pawh a password min hrilh mai a, rinhlelh tur ka hmu ngai lo. Nitin vawi li min be ziah a, call balance a neih loh pawhin a chhûngte a thuntir mai ṭhin. Chuti khawp chuan min ngaiin min thlahlel a, mahse, chu ringawt chuan zu avanga kan inṭhenna a dâl zo ta si lo. A nâ asin; a na ngawih ngawih. Thil nung ni hauh si lo hi hmangaih ṭhen chhan a tling si.

Sim turin ka ti a, ani pawhin, “Him, min simtir hrâm rawh aw..” a ti ngawih ngawih a, theihtâwp ka chhuah a; mahse, a sim teuh berah pawh, “Sim ka tum ang,” a tih mai hi a ni si a. Zu hian min pawt ṭhen ta a, tuna a awm dan tur chu ka ngaihtuah ngam lo. Ka ṭhian, diktak chuan maw.. Ka va’n khawngaih tak em! Inṭhen tawh mah ila, ka hmangaihna a bâng thei chuang si lo. Ka hmangaih ber chuan zu ngawl a vei mêk asin!

Ka ṭhian, min ṭawngṭaipui rawh aw.. A ṭul chuan mi ṭawngṭaipui aiin ka hmangaih chu ṭawngṭaipui zâwk rawh aw.. Ka hmangaih em a, inṭhen tawh mah ila, zu bawih aṭanga a chhuah hun ka thlîr reng asin.

He ka ṭhiannu hian a chanchin min hrilh a, mi ngenna angin ka ziahsak ta a ni. Hmangaihna kawngah pawh zu zet hi zawng buaina bul a lo ni e.

Ruihhlo: Zirlaite hmelma

1. Kan thiam kan theihna ram tan tiin,

Kan zir kan zo zirlaite’n;

Kan pen kan thawk zirlaite,

Kan hmu kan hlawh kan ram tan.

2. Ram leh hnam timawitu zirlaite,

Kan hlim kan lawm zirnaah;

Kan thla a muang zir hmunah,

A lo lang e ruihhlo chu!

3. Ruihhlo thlemna hrang vel karah,

Kan leng mek e zirlaite;

Kan do zo lo thlemna chu,

Kan rawp kan rawih a tawnah.

4. Hringnun vul lai parmawi titliaktu

Mi nung nung lova siamtu,

Mi dik dik lova siamtu,

A lo ni e ruihhlo chu!

5. A pawi ngei e ruihhlo tawn chu,

Mi tling tling lova siamtu,

Hei ngei hi a lo ni e -

Zirlaite hmelma ruihhlo chu!

'Mi Anglo Sulhnu' tlangzarh a ni ta!

'Mi Anglo Sulhnu' tih lehkhabu hi ni December ni 3, 2011 chawhma dar 11 khan Champhai bialtu MLA, Pu TT Zothansanga'n FW Savidge Hall-ah a tlangzarh a. Tlangzarhnaa kal a tam berah mi 80 vel kan inbeisei laiin mi 100 vel an lo kal thei a, a chhunga leng lo pawh pawnah an ṭhu nual a ni.

Release function thlalak hi eng emaw zat ka'n dah ang e.

Pu Lalhmingmawia Ralte chuan thiam takin programme a kaihhruai a, kan hlim hle

MALO hotupa, VLC Vanlalhriatrenga'n Welcome Speech hlimawm tak a sawi

Pu Lalrammawia Ngente-in thiam takin lehkhabu a preview

Kan MLA zahawm tak, lehkhabu publisher ni bawk, Pu TT Zothansanga'n 'Mi Anglo Sulhnu' a tlangzarh ta!

A chhungah kan khat khawp mai

Thlalak mitnei a rawn che a, a hmettu rilru a phawk chhuak chiang khawp mai!

A hnuaia mi hi refreshment hawngtu, Mapuia Renthlei a ni e!

Lehkhabu preview-na chhiar duh tan Mi Anglo Sulhnu preview by Lalrammawia Ngente chhiar tur a awm e.

Kum hnih vel kal ta aṭang khan Govt. Aizawl College-ah literature-a tui ṭhiau leh kuthnu nei vek tawh tlém të-te chu inkâwm bîkin, an ṭhianho hmingah — midang pawisawi lo leh an nihna zahpui miah lovin ‘Mi Anglo (MALO)’ an inti a. Chu’ngho zinga ṭhenkhat chu tunah chuan Councellor niin thuziaktu lâr an ni tawh a; a ṭhenin ATC-ah Pathian thu an zir a; a ṭhenin College hmâwr bàwkin educationist leh economist ropui an ni chho mêk a; a ṭhen chu Mizoram University-ah zirin Mizo subject an luhchilh a, a ṭhen chu M Sc. (Forestry) zirin an zo ṭêp tawh a; ṭhenkhat thung chuan sawrkar-ah hna thawk tawhin mahni-a intodelhin an awm a; a ṭhen ve thung chu chanchinbu lamah lûtin editor an ni bawk a. Chutiang chuan mahni tlatna mual mualah tla mah se, anmahni pumkhattirtu  thu leh hla chu an kalsan chuang lo. Inhmukhâwmin chaw eikhâwmte an nei zeuh zeuh tawh a; mahse, chuti maia tâwp an tum hauh lo mai hi a lo ni a, an chaw eikhâwm ṭhinte chuan hlet a rawn chhuah ta!

Chu’ng hna hrang hrang thawkte chuan thu an thawhkhâwm a — A ṭhen chu Pathian thu a ni a, a ṭhen chu hringnun zirlai ṭha tak a ni a, a ṭhen chu thu hlimawm satliah niin a tam zâwk chu thawnthu tawi lungkuai ngaihnawm a ni. Tichuan, an ṭhianho mi eng emaw zat zinga mi pakuate chuan an thuziak vawmkhâwmin ‘Mi Anglo Sulhnu’ an rawn chhuah ta hlawl mai!

Thuziak chhiar ninawm loh hlang hmangin lehkhabu phek 304 an tlin thei a, cheng 100 chauhvin an la zuar zui a! Lei zet hnua chhiar chu kan bat a ni e.

Mi Anglo Sulhnu preview by Lalrammawia Ngente

Preview:

‘MI ANGLO SULHNU’

Edited by : VLC Vanlalhriatrenga

Page : 304

Price : Rs. 100/-

Prints : Gilzom Offset

Khawvelah hian ṭhian inpawlho, mize inang lo tak tak, mahse, tuina lam inang, inchemchhekawp tlat kan tih ang hi an awm. Sap-ho pawh an bang bik lo. Thu leh hla lama tui inpawl khawm PEN (Poet, Essayist, Novelist) hote avangin khawthlang thu leh hla a hausa a. Kan hranghluite zingah pawh fam chang ta — Sangzuala pa, Laldenga, J.Hmingduhawma etc. te inpawl khawmin Liars’ Association an din a, dawt chauh tuipui lovin ṭawngkam leh titi mak tak tak an thawh khawm ṭhin bakah thu leh hla hlu tak tak an vawrh chhuak ur ur a. Biakliana, Kaphleia leh Rev. Zairemate hostel awm pawhin kan thu leh hla, ziaka kan hmuh hmasak hmangin Zofate literature an lo tihausa tawh.

Chuti ang chuan Govt. Aizawl College-ah zirlai inkawmngeih bik, midang ngai lova tlei taka lo inkawm khawm ṭhin an awm a. Hming azawnga hming thlannahawm lo ber mai ‘Mi Anglo’ an inti a, chung mi ang lo hote kutchhuak chu tuna kan thlir tur hi a ni. Heng ṭhalai rual, kum lama la naupangte te te hian mi an loh dan an thiam tlat mai hi ka sawi châk lai tak chu a ni.

Mi ṭhenkhat chu mi an tumin khawvel thiamna leh hausaknaah theihtawpin an tlan a, anmahni ṭanghma chu an hai ngei a, hausak lah an hausa narawh e. Mahse, an thiamna leh finna chu midangte tan tem ve phak a ni lo. Mahse, kan mi ang lote erawh chuan an thinlunga an thu pai te, ram leh hnam tana an ṭhahnemngaihna chu â tak maiin thuziak hmangin an rawn pho chhuak ta. Mi ang tur chuan mi an loh a ngai tih an hriat avangin chu’ng mi ang lo fuankhawm chuan mi an an ve nan â tak maiin lehkhabu ṭha tak mai an sual a. Sum leh pai hlawkna uma lehkhabu ziah hlawk lohzia hrechiang em emtu, an hotupa leh an pawl meizanghlaptu, thuziakmi aia Pastor ni awm tak VLC Vanlalhriatrenga chuan chu’ng mi ang lo thuziak chu â tak maiin lehkhabuah a lo khawrpum ta rawl nen. Ât khat zawng a cheng a ni, khawvel pamhamna leh duhawmna mit aṭang chuan.

Mahse, he lehkhabua mi ang lo rualte thinlung far chhuak hian ṭhalai te, ram hmangaihtute a fuih harh ngei ka ring tlat a. Amah, an Editor ngeiin ‘Mizo ṭhalai, ṭhian hova inkawm khawm ṭhin mi tam tak chuan ruihhlo leh sual kawng zawh kan intihhmuh mek a. Chung mite hnenah chuan he lehkhabu hian kawng eng emaw kawng zawng talin awmzia nei thei sela, a ṭha zawnga ṭhianho inpawl khawm hi intihhmuh tawh zawk ila’ tia ṭhahnemngai taka a ṭhalai puite a sawmna hian awmzia a nei ngei ang.

He lehkhabu hi mi anglo sulhnu a nih ang ngeiin a zia pawh a inpawlh chiat mai. Thawnthu tawi (short story) anga chhiar theih chiah loh, novel tling pha lo deuh si, novelette an tih ang chi hi 3 vel a awm a, short story anga chhal theih tur 2 a awm a, thusep (essay/article) 5 a awm bawk a, a zavaiin thuziak 10 kan hmu.

A hmasa ber ‘Rukru Pathum’ tih Mapuia Renthlei ziah hi detective/thriller ziarang thawnthu a ni a. A thawnthu a inchingchivet dan te, rukruk chet velna phena khawtlang nun ṭha lo a vei a, khawtlang nun ṭha a thlakhlelhzia a lang chiang khawp mai. Tunlai ṭhalaite hian kan ziakmi fam ta Lalzuithanga of Thlahrang hnu chhuiin detective lam hawi thawnthu ngaihnawm tak tak an ziak chho ta a, hmasawnna ropui tak a ni. He novelette pawh hi rukrute rawk leh chhawngtu ṭhian pathum chet dan kara nula leh tlangval inhmangaihna chingchivet thawnthu a ni a. A ngaihnawmna phena a thu thuhruk hi chai fe tham a awm. Thawnthu puitling (novel) a chanah ka ît ngawt mai. A ngaihnawm a, a thawnthu a duang thiam a, hei ai hian sei se, chhiar tlaivar ṭhak tham ni se ka ti kher mai.

A dawttu ‘Kutdawh Puia’ tih hi tragic story a ni kan ti thei ang. A ziaktu Comedian-cum-Writer-cum-Debator tih theih tur T.S.Khupchong, a lai-ah hming K.C.Lalthansanga hian he thawnthu lungtichhe thei zet mai bakah hian ‘MALO Inlarna’ tih a thawh bawk a, mi ang lo zingah a mi an lohna a zualkai bik a ni maithei. Mihring nuna thil thleng thei ngaihnawm leh lungtichhe tak phawrh chhuakin kawtlaia mitdel zai ṭhinte lainat lehzual theihna tur khawpin hringnun chawfun a rawn phawrh thiam a, thawnthu tawi ṭha tak a tling a, a ngaihnawm bawk. Short story ṭha kan mamawh em em tihausatu zingah ka chhiar tel lo thei lo. A thuziah dang ‘MALO Inlarna’ hi narrative essay angah ka ngai a, mi ang lo ho a puanna a ni ber a, he a thuziak pahnih aṭang hian writer leh comedian a nihna a pho chhuak ṭha hle.

‘Ka Lei Pangpar’ hi Editor pual a ni ve thung. Nula hi eng nge a nih? Nula leh tlangval hi an inngaizawng ṭhin tak tak em ni? tia mi zawt he he awm tak VLC Vanlalhriatrenga’n nula leh tlangval inhmangaihna thawnthu ngaihnawm tak a rawn ziak tlat mai hian mi a barakhaih khawp mai! Chu a nula lah chu a vanduai em em mai lehnghal. A tak takah a lei pangpar chu a chuai tak avangin kan VLC-a hi a inkhuih pial nalh ta hle a, heti ang nular tlangvalna lam thil hi hnawmhneah lek a ngai ta em ni ang aw? tia ngaihtuah zui vang vang theih khawpin a lei pangpar nena an inkar hi a ziak ngaihnawm a, a ziak lungrun a, a ziak beidawnthlak thiam bawk. He a thawnthu tawi hian a novel thar tur ‘Zothuammawii’ chhiar min tinghakhlel zual.

Bawiha Renthlei-in nun khaw chen dan chi hrang hrang, ngaihnawm tak taka a rawn khaikhin velna ‘Nunkhua An Chen’ hi thawnthu tawi tia sawi theih a nih laiin narrative essay lam rawng a kai. ‘Ṭhalaite u, in ṭhat lai chen ula, in la naupan viau lai hian hlim rawh u.. Mahse, Pathianin in chungah ro a rel dawn tih hre reng ang che u’ titu nen khan Bawiha hi an titi a rual dun viauvin ka ring.

Kan ramngaw lam zirmi Lalchhanpuii Ralte thuziak ‘Chhinchhiahna’ hi essay ṭha tak a ni. Forestry hi literature nena unau inchhangbung an ni tih rawn nemnghettu a tlingin ka hria. Khuarel mawina leh hlutna chîk taka bihin Chhinchhiahna petu thilpek chu âm tak leh lungawi takin a chen a. Nature worshipper a ni han ti dawn ila, amah ngei hian Chhinchhiahna min petu chu ‘ka hmangaih che’ a ti leh tlat si. Ni e, thu leh hlaa tui tam tak hian khuarel thil chi hrang hrang aṭangin thu leh hla an sawr chhuak ṭhin a, ramngaw, daifim, ni êng, nungcha chi hrang hrang aṭangin hla leh thu mawi a chhuak ṭhin. He kan nula erawh hi chu khuarel mawina hlut em em sia, a petu hre tlat mi; a petu pek chhan ang taka a malsawma chhiar thiam mi a ni. He essay hi chhiar la, chhut ve chet chet teh. Chhinchhiahna chu i hmu ve em?

Lalthlamuana Hrahsel ‘Lei Piah Lam Ram’ hian ‘our sweetest songs are those that tells of saddest thought’ tih thu, Sap hla phuahthiam pakhat au aw hi a nemnghet ṭha khawp mai. A laina hnai, a ngaih em em mi pali; ‘lei piah lam rama’ leng tawhte a sunna aṭangin thihna leh a piah lam ram chungchanga thusep mawi leh ṭha tak, ril tak a rawn thai chhuak a. Essay ṭha tak a ni. Lusun dan dik te, thih hnu piah lam ram suangtuahna him leh hlawk zawk te, kan khawvel nun a tawp huna kan tawpna tur leh kan thlarau nun bul kan ṭanna tur thiam takin a rawn sep vel a ni. He essay hi chhiar la, ‘Aw thihna, khaw’nge i tûr chu?’ tiin thihna tawpna ni lovin nun bul kan ṭanna tur a lo ni reng zawk tih i chiang lehzual ang a, thilsiam dangte anga thih huna tawp ral rikngawt tur ni lovin ropuinaa inthuam tur zawk ka ni tih hre chhuak tharin chu nun hmang tura khawvela inbuatsaih dan i zir chhuak ngei ang.

Lalmuansanga Hlawndo ziah, ‘Khaw’nge I Awm?’ tih thupui i hmuh chuan Hindi film-a a changtupain a changtunu zawnga, kuhva leh coconut kung kara zai chunga a tlan kual thuak thuak i mitthla mai thei a ni. Mahse, Muansanga zawn hi nula a ni lo; a chenna, a khawsakna leh a inhnangfak mekna Zoram khawvela dikna a ni a zawn! Dikna chu a zawng mai ni lovin dik dan tur thlengin a thling bawhawkin a ziak a ni. Kan khawtlang nun chhe tawh kan vei a, kawng dik inkawhhmuh kan tum a, ram hmangaih leh ram hmangaih kan insulpel suau suauva, mahse, dikna kawng aiin dik lohna kawngah kan liam tam zawk emaw tih tur a nih avangin ram leh hnam dinhmun, khawtlang ei leh bar ṭhatna tura rilru seng ṭhin kan Economist thukhel hi a nep lo khawp mai. Article ṭha tak a tling. A khela khel a, chai zui laih laih tham khawp thuziak puitling a ni.

Chawnglianmawia hian Mizo thu leh hla zir, mithiam a ni tih Mizo hla chi hrang hrang a chhuina ‘Hla taka Hlã’ tihah hian a pholang chiang khawp mai. Hla thiltihtheihna te, hla hlutna te, hlaah hian hringnun thil tam tak a inzeh nasat dan te, kan pi leh pute hun lai ata tawh hla hi inawmtleina leh indo nan te, incho phawk nan leh thinlung na thawi dam nan te, inlêm nan leh indeusawh nante an lo hman nasatzia thiam taka tarlangin kan culture vawn nun nana hmanlai kan pi leh pute hla hlu tak tak rohva, vawn nun a ṭulzia a rawn puang a ni. He thusep hi a hlu reng dawn ka ti ngam sak. Bihchianna thuziak (research paper) lam rawngkai reng reng an hrutna mualah tlo lo leh hlu lo a awm ngai lo. Thuziakmi a nihna piah lamah Chawnga hi heti lam hawi thu ziak zel turin ka duh tlat a. A tha a thlah lo hram ka beisei. Midangte’n an beng lo chhu ngawng se, Rengkhawpui tui liak a nih ve vang nge ka chhuang bik riau a, han fak vel pawh nuam ka ti. Kan tui liah a thuhmun vang a ni mahna!

He lehkhabu ṭha tak hi C.Lalrinawma novelette ‘Ka Hmangaih Reng Che Asin’ tih hmanga khar a ni. He thawnthu hi mihring nuna chanchin ngaihnawm lai ber ber, khâm leh suar kaltlanga hmangaihna par a lo vul dan puan chhuahna a ni, Hei pawh hi novel puitlinga ziah chhuah atana ka ît zinga mi a ni leh pek a. Rinawma hi he a kutchhuak ka hmuh hian novelist ṭha tak, thawnthu sawi thiam tak a ni ka ti lo thei lo.

Heti ang hian ka theih ang tawkin MI ANGLO-ho kutchhuak chu ka’n Chhura buh thlir thuak chauh a ni a. A thawnthua a changtute hming sawi ka tum lo, a chhiartute chhiar leh lamah ka dah a, chipchiar lutuka ka bih chuan a ngaihnawmna leh a rilna ka tihbo zawh vek ka hlauh vang a ni. An thuziak tin hi uluk leh chîk takin chhiarin thlir ila, a hlutna leh a mawina kan chhar belh zel ang tih ka ring tlat a, chu an thuziak tihlu lehzualtu tur pawh a ni ngei ang.

A tawp berah chuan kan Mi Anglo ho hian an âtso zel se, â takin lehkhabu ṭha tak tak tichhuak zel se ka ti. Ṭhalaite zingah thu leh hla lam thiam tak tak, mahse, an kutchhuak hmuh tur a awm loh avanga an thiam tih hriat loh tam tak an awm. Hengho talent phawrh chhuak zel turin MALO hian ṭan la zel se, mipuite pawhin thil dang lei nana kan pawisa kan ui lo ang bawk hian lehkhabu lei nan hian kan kut tizum lo ila. Hnam changkangte’n an khawtlang siam ṭhat leh tihngheh nan te, an culture vawn nun nantea hmanraw ṭangkai bera an lo hman thu leh hla hi i hlut zel ang u.

Mi Anglo hote duhsakna sang ber ka hlan che u a. In inṭhianṭhatna hi vawng nung rengin thu leh hla hmangin par chhuang zel ula, Zoram thu leh hla tihausatu ni zel ang che u.

Krismas lunglên

Krismas hi kan kum leh hun azirin kan hman dan a danglam chho zel a, chutichung pawh chuan kan naupan laia kan hman dan chu kan ngaih ber a la ni tho mai. Krismas kan nghahhlelh theih zia kha aw.. Eng vanga nghakhlel nge kan nih le? Eng nge nuam kan tihna chhan em em le?

Kum nga vel kan nih lai chuan thingtlang kilkhawr taka kan awm lai a ni a, kan hman dan pawh a mâwl thei ang ber a ni tawp mai. Lênkhawmna in tur bik liau liau chu biakin kawtah an sa a, a bang vel pawh hnahin an khuh vek a ni. Chutah chuan chhuahna tur kawngka pakhat an tikua a, chumi kuaa kan luh chuan krismas lenkhawmna in kan lut nghal a, kan kal tlang chuan biakin kan lut a ni nghal mai. Chu lenkhawmna tur bûk an sakah chuan kan nu leh pa, kan ni leh pi, kan u leh pute chu tui takin an zaikhawm tlak tlak mai ṭhin.

Krismas lemchan te kha kan uar thei raps. Zanah an zaikhawm a, keini chu a maksak thei ang berin kan inthuam a. Kan ṭhiante in remchang laiah hnathawh thawmhnaw te kan inbel a, buara te kan sin a, pheikhawk chhe tak tak kan bun a, kan inhnawih râng a, hmai te kan tuam vel a! Chutianga ṭhianzahova inthuam chungin an zaikhawm lai takin kan lut thut ṭhin! A nuam ve mai mai ṭhin asin aw.. Engtia chutia tih nachang lo hria nge kan nih chu ka hre lo. Zaikhawmte kan hrilhlawk hran lo va, kohhran hruaitute lam pawh kan hrilh chuang lo va, ṭhianzaho phurin kan barakhaih ve tawp! Tun laia kan hman dante nen chuan tehkhin chi pawh a ni nang a!

Hâlpuah leh hâlmawi engmah a awm lo. Baloon nei pha an awm chuan kan thlir dauh dauh ringawt. Ruaiṭheh hi a nuam ber mai. Sa hi duh duhin kan ei ve thei si lo va, kum khata kan sa ei zât pawh kutṭang thliaka chhiar tham lek a ni ang. Chu pawh, ranvulh talh châng leh pate'n sa an kah leh zauh châng a ni mai a, a bak han beiseina tur a awm lo. Chawhmeh hi chu kan insuah fo, sa insuah kher kher hi chu a har ṭalh! Chuvang chuan a nia, krismas hi ruaiṭheh hian a tihhlut em em ni.

Inkhâwm leh ruaiṭheh chu chu'ng hun laia kan krismas hman dan chu a ni ber âwm e. A.. Kan la naupang em a, kan hman dan kimchang ka hre tawh lo pawh a ni maithei asin! Biakin kawt hi field a ni nghal a. Kan ruaiṭheh chu changel hnah ngeiin field-ah kan kîl a, a chhungkaw të tëin kan kîl tlangpui a, ṭhianhote paw'n kan kîl tho bawk. Chutiang chuan field-ah sa kan hmeh huai huai mai a, a nuam duh hle. Sa kan mamawh chuan fatute'n an rawn bun hnawk a — Aw.. Kan van tlai thei tak! Zanah chuan inkhawm banah kan lengkhawm a, lenkhawmnaa lem va chan leh a ni mai. Nuam thei rura mawle.

Khata ka ṭhiante ho zawng zawng kha khawiah nge an awm tâk ang le? An la dam ang em aw..? Eng hna hna tak thawk tawh ang maw? A ṭhente phei chu nupui fanaute nen an ri laih laih tawh âwm si a. An ngaihtuah ve ṭhin chuan kei hi engtianga ka awm nge an rin ang le? Krismas lem kan chan laia kan hotupa leh a rawtchhuaktu kha la dam ta se, tunah tak hian eng nge a tih ang awww..? Lunglen loh a har asin!

Kum nga a liam a, kum sawm vel kan nih chuan kum nga hma lama kan krismas hman dan nena khaikhin theih pawh a ni lo, changêl hnahah ruai kan ṭheh tawh lo va, biakin kawtah thing hnahin bûk an sa tawh lo va, krismas lemchanin lengkhawmte kan barakhaih ngai tawh lo. Mahse, a hnua ngaihtuah lêt leha lungtileng tur thil tam tak erawh kan hnutchhiah tho si.

Kum nga chhunga thil tam tak a thlen avangin biakin kawtah field a awm tawh lo va, biakin kawta field awmna khua chu an rauhsan tawh. Nunhlui leh hmunhlui a chang tawh. Khawvel changkannain min hnuchhawntir a ni ber mai. Mahse, kan awmna apiangah krismas chu a hun ngaiah bawk a lo thleng leh si! Biakin kawtah lenkhawmna tur in chu an sa tho va, mahse, a bangah rangva an hmang tawh.

Phur takin masi thing chu hmeichhe lamin an phur a, mipa naupangin thing muh tur kan pu a, a upa lamin phun tur chi an lo pu bawk a. Mahni buai buaiin kan buai sup sup a. Zanah kan thing put chu lenkhawmna in tualah an mût a, chumi bial chuan kan ṭhukhawm a, tui takin krismas hla kan sa ṭhin. 'Kan' han tih lêmah 'an' a ni zawk ang chu. Keini chu a phawvuaka la hlim tawk lek chauh kan nia.

Krismas ruaiṭheh chu a nawm ngaiin a la nuam reng. Ṭhian tel lo chuan nuam erawh a awm chuang lo, naupan lai chuan! Ṭhiante nen ruaiṭheh turin kan intlar a, fatu lamin naupangte chu min han dawh hmasaktir ngei a. Vawi thum tal kan dawh nawn loh chuan a kim thei lo, krismas ruaiṭheh lei vawithum dawh nawn chu thil inhmeh takah kan ngai tlat. Kan ei peih lo emaw, tui kan ti em em lo a nih pawhin kan dawh hmasaka kan ei bâng kha chaw nawi dahna tura an siamah kan paih ang a, a thar kan dawh leh ang. Chutiang chuan vawithum dawh nawn kan tlâk hram hram ṭhin. A dawh nawn tam nih te kha kan intihtheihpui a! Kan rilru a thianghlim, kan hman dan pawh a tâwk tiu teu viau; sual a tel lo.

Zanah mi serṭawk kan rûk ṭhinte kha sualah pawh ka chhiar phal lo! A nuam lutuk! Inkhawm banah khawlaiah kan lêng dul dul ṭhin a, keini ṭhianzaho chu mi sawm vel lai kan inzui ṭhin a. Kawng chhak lama serṭawk awm chu kan vawmthla dawt a, a remchan dan azirin kan hawlhthla bawk a, kan chhar a, kan tlanchhe hul hul ṭhin. A neitute kawngka hawng thâwm ringawt paw'n veng lehlam min thlentir ṭhin nia. Kha'ng tlanchhiatte kha alawm nuam chu! Serṭawk pumkhat lek avangin kan inhuam thui ṭhin khawp.

Tlanchhiat laia a vanduai bik nih erawh a nuam em em lo. Kawngpui char ṭha takah tlanchhiat vung laiin kan han inchhuih tlu khut a, khup a van pilh duh tak. A belkâng mai lo, kekawr chhanah a thi ṭhawt zel a. Ṭhiante'n min ngaihsak zui lo mah se kan vui chuang reng reng lo. Kan dem hek lo, kan rilru a thianghlim a nia. A hrehawm ber zawk erawh chuan serṭawk neitu tlan peih deuh an awm ṭhin hi a ni. Tawlhtluk khup nat tawh mah nak alaiin min han umpha a, min hau, min bêng; ṭah a van chhuak duh thei tak e aw..

A châng leh aia upa deuhte kan zui a, khaw tawp lehlam lehlam kan kartawn zak zak ṭhin a, nuam kan ti em em tho. Biakina lenkhawm ai mahin khawlaia vah dâwl dâwl kha nuam kan ti zawk a, serṭawk rûk tih loh chu thil sual han tih em em dang kan nei lo; mi thil tisual lai kan hmu leh zeuh ṭhin tih mai loh chu. Thokêpte kan chhu puak vel mai mai a ni ber e.

Kum nga a liam a, kum sawmpanga kan lo ni ve ta hial a. Krismas-a thawmhnaw thar neih loh chu a nuam duh lo khawp. Hetiangah hian chhungkaw harsa leh rethei nih a hrehawm duh ṭhin ngei mai. Thawmhnaw thar kan nei thei lo va, YMA ang zâwnga thilpek, thawmhnaw kan dawn chuan thil thar nei kan ni mai. Chu'ng an thil min pek te lah chu han hâ ila, min sin emaw tih mai turte an ni hlawm a. Kan ha hluai mai ṭhin a, krismas thilpek a nih avang erawh chuan a hlu kher mai.

Ngaihzawng neih nachang kan hre ṭan tawh a, neih tur erawh kan hre lo. Ṭhiante zinga lo nei an awm chuan an chhas kan rim huai huaia a ni mai. In khatah kan inhnawh chêp vak zel. Lenkhawm pawh nuam kan ti ṭan a, a phur phurah kan ṭang tawh zawk a. Biakin kawt lenkhawmna hmunah chuan thing hi hmun engemawzahah an mût a, chumi kil chuan kan ṭhu bial laih a. Kutkawr kan bun a, lukhum dum lum khumin polar kawrlum nen, kekawr lum leh mawza lum, pheikhawk lum nen, a chungah shawl-in kan intuam lum bawk a. Lum takin kan zai ṭhin a, a nuam thei e..

A chang leh Mizo chhangban ngei kan kang khawm a. Chhang kan laia muthlu bik nih chu a zahthlak duh khawp, hmai an lo hnawih mang nuau a, lenkhawmna hmunah min han kalpui a. A zai uar uar leh kutbeng ring ringah kan la ṭang a — a van zahthlak duh ṭhin tak. Mahse, kan inhaw lo, krismas a ni tlat. Krismas thil a ni tlat a, a pawi reng reng lo. Mahnia engvaka kan lo ngaih loh kha ṭhiante nen chuan a lo fel thluam mai; kan chhang kante rëng kan ei hnem ṭhin em mai.

Ruaiṭheh hi 'sa vai' kan ti a, 'sa ka vai dawn' kan ti a, chu chu 'sa ka ei nghek dawn' tihna a ni. Sa vai tih hian a va han chiang tak em! Ei hnem a tum zia a va hril chiang em! Ruaiṭheh zawh tlaiah bûk kan sakah te kan tawm a, bailem kan chhuang leh a. A rûka kan vawksa thau lo khawl chu kan er a, kan kang a, kan ei ho ṭhin. Midang bûk saka êk te kha kan va chîng tak! Bûka awm laia bûk vawm chîngte erawh an ngeiawm thei rura.

Tlai ni tlâk dawnah khaw dai velah kan lêng a, zan lam programme te kan sawi ho va. Tlang thengthaw nuam taka phaitual hnim chungah hahdam takin kan mu er awr a, krismas tlai ni tla tur êng sen ruih chu kan thlir a. Hun a van liam chak duh tak em aw.. Zanah hâlpuah kan hâl a, kan tlaivar ngei ngei bawk a. Tlaivar tam nih te kha kan duh a, intihtheih nan tak kan la hmang zui a. Zan laiah tute emaw 'tawm' hi enthlâk tur kan zawng a, kan hmuh hlauh chuan nuam hi kan va ti thei tak! Krismas kha a lo va uiawm ṭhin tak em!

Kum nga a liam leh chuan ngaihzawng neih nachang kan hria mai ni lovin tlangval kan inti ve tâwk tawh a, kan krismas hman dan pawh a dang hret hret a. Hmeichhia kan melh ṭan a, an tel lo chuan krismas lenkhawm pawh a nuam tawh lo. Krismas zan ar kan a nuam em em tawh a, tlaivarpui tur lam kan ngaihtuah tawh bawk a. A hun lai mil zel chuan a nuam kan ti a, tun hnua han ngaihtuah lêt chuan a hma ang khan lung a tileng tawh lo riau! Chhungkua kan lo kim ta lo bawk nen.

Krismas rim a nam dêk dêk tawh hi chuan krismas hmanpui tur kan ngaihtuah ṭan nghal a, rilru hian a dap ruai mai. Kan duhzawng deuhte chu kan ṭhiante hnenah emaw, an ṭhiante hnenah emaw 'min lo biak rawh' kan han ti ngawt a. Chu chu kan hmeichhe bêm dan ṭha ber a ni. Chuta 'ani paw'n a ti' tih thu han hriat tawh chuan krismas chu nuamsingkhaw a ni tawh mai! Zu leh mipat hmeichhiatna nen kan hmang lo, mahse, krismas laia arkanpui tur kan neih tawh chuan kan hlim em em a ni ringawt.

Ka lung a lêng mang e. Krismas thla ni tla tur chu thlang lamah a sen phût tawh a, kei chu ka hnathawhna hmunah, computer hmaah ka ṭhu tung ût a. Ka ngaihtuahna chu kum eng emaw zat liam ta-ah a awm daih si. Ka hma lawkah computer mai ni lovin krismas pawh a awm tawh a, engtin nge ka hman ang le? Hmána kan hman anga krismas lemchan ang khan a hman theih tawh loh va, bûk saa krismas vawksa thau kanho kha tih leh rual a ni tawh lo. Ka ar kanpui ṭhiante nen kan inkawm tawh lo va, krismas hmanpui tur lampang an awm tawh hek lo. 'Min lo biak rawh' tih hun kha a liam tawh a, mahni kutah engkim a tla tawh. Mahni khuaah kan awm tawh lo va, mahni khuaa krismas hman hram erawh kan tum ngam ta ṭâwk a nih hi.

Ka lung a lêng — Ka lung a lêng — Ka lung a lêng mang e!

Thusawi ropui lo te

* Rul chukah hi chuan ar hriak hnawih ila, a mawm hmak mai a ni.

* Sual hnathawh ni miah si lovah chuan hmêlchhiat hi pawi tak a ni, thlahte-ah a lang ngei ngei.

* Fa tihtlâk duh loh thu tlângaupui chuan a tâwpah fa tihtlâk loh pui pui an nei duh viau.

* Naupang ṭâmchhâwl tlei lo ṭap ṭapah hian nachhâwkna pe ila, an ṭap a bâng hmiah mai.

* Pathum awma pahnih inhrilhrûk sû sû hi pakhat tân a nuam lo duh phian.

* Vaiho lah hi sangha lu duh lutuk mai, sangha ṭînah a lu an telh duh hlek lo mai.

* Senior deuh tawh niha nupui neih tuma neih leh theih si loh hian ṭah chu chhuak duh teu teu tak a ni an ti.

* Kaw dik lo hi a hur ngawt mai, mi zût a chîng.

* Dangâwkin ‘ka hmangaih che’ an tih tawh hi chuan a chiang bik em em mai a ni.

* Inkhawm loh ka tum apiangin ka la hlawhtling ziah.

Chhêmdam Fiamthu - 1

1. Pitar hmeithai beng tha vak tawh lo pakhat hi zanah misual rual hian an rawk a. "Ka pi, i nunna i la duh chuan i neih zawng zawng min pe vek rawh; a nih loh chuan.." tiin an chemte kenin an tin vel a. Pitar chuan, "Mimâwl ho, tunge zan zanah chemte zuar ngai a?" a lo ti daih!

2. Hmeltha chhinchhiahna a nei kim vek. Biangsum pahnih, khuavang, khabe phir — a'n nui chiah mai chu kel chiah chiah.

3. A thiante'n, "Eng vangin nge zu i in tâk reng mai le..?" an tia, ani chuan, "I unaupa neihchhun Rangvamual-ah awm se, i nu Phunchawngah awm se, nang Melthum-ah awm la, i in lo bik dawn em ni?" a lo ti hlur.

4. Kan thianpa pawh khan miss call a dawng a, a call lêt a. "Tunge mi biak, biak che min tum mi, tu biak nge mi biak!" te a ti vel a, an ngawi vung vung a, "Mâwla," an tia, an dah daih.

5. Chini hmuam chungin âng phuauvin a muhil a, a muthilh hlânin a chini hmuam fanghmir-in an lo thiar kuit vek.

6. Nupui ngam lo tih takah an nuin a koh changte hian a phu zuk phawt a, a eih chauh zel.

7. Mi pakhat hian lumehna dawrah a lu a mehtir a. Hmeichhe pakhat hian hmanhmawh hmel tak hian, "U Hming, in in a kâng; i nupui fanaute pawh an kâng nasa," a rawn ti a. A lu meh pawh ngaihtuah hman lovin hmanhmawh takin an in lam pan chuan a tlan haw vat a. Kawng chanve a thlen hnuin Hminga a ni lo tih leh tlangval a la ni tih a inhrechhuak thut a, hmanhmawh zetin ha siamna dawrah a tlan lut fua.

8. Tlangval pakhat pawh hian bialnu zahmawh sawi hrât deuh mai a nei a. Tum khat chu sms ruak (blank) a thawn ve ringawt a, a bialnu chuan, "Ngati nge a? I va rawn thawn ruak kêng kûng ve," a rawn ti hram.

9. Mi pakhat pawh kha an sir-in, "Chingal hi saptawngin eng nge?" a tia, naupang chuan, "Lushai surf," a lo ti hmiah.

10. Mi pakhat piangthar ve pawh kha a thiante'n thil rei lo sawi nan an hmang.

Ka fiamthu blog kha blogger lam chiang lo nge, mi'n lo hack-in an lo remove zâwk ni, ka lut thei ta si lo va, (Sorry, the blog at fiamthuhuang.blogspot.com has been removed a inti zel) hetah fiamthu ka rawn dah leh zauh zauh thin tawh dawn nia.

Sunhlu – Hriselna atan a thatna leh a tangkaina

Sunhlu hi Euphorbiaceae chhûngkaw zinga mi a ni a, a botanical name chu Emblica Officinalis a ni. Thei rah lian tak a ni hran lo va, a kung pawh thingkung dangte anga lian tak a ni lo bawk. Mahse, mihring taksa tâna a thatna leh tangkaina erawh chu a tam em em a, thei rah dangte itsîk hial tham khawpin a hrisel a, a tui bawk a, a hming ang angin a hlu hle a ni.

Tlangram leh zâwlah inang rengin a to va, tlangram boruak erawh a ngeih deuh bîk niin a lang. Mizoram-ah pawh a kung hmuh tur a tam hle a, he’ngte hi phun chawp a ni lem lo va, a ram boruak hi a ngeih zâwng tak a ni tih a chiang hle a, a mi chêngte tân chuan a vânneihthlâk hle.

Sunhlu hian vitamin C a pai hnem em em a, Sunhlu 100 gm hian vitamin C 600gm a pai thei hial a ni. Mihring hian nitin vitamin C 75gm kan mamawh a, chutiang a nih chuan Sunhlu pum 3 hian kan nitin vitamin C mamawh a phuhrûk tihna a ni. Sunhlu pum khat leh balhla pum 16-a vitamin C awm zât a inzât chiah a, serthlum pum hnih nen a vitamin C pai a inzât chiah bawk. A pum tët anga en tur a ni hauh lo.

Sunhlu-ah hian vitamin C a tam kan tih tawh kha. Zingkara tui leh Sunhlu ei pawlh hian taksaa natna tam tak awm thei tur a vêng a, chîn thanah a tha hle. A theih phei chuan engtik lai pawhin a rah kawl ila, zing thingpui in hma te hian han in leh zeuh thin ila, a hriselna piah lamah thingpui in pawh a titui hle a ni.

Taksa tâna damdawi tha tak tak Sunhlu-a a tam avângin Ayurvedic damdawi siam nan an hmang nasa hle a. Kum 6000 dâwn kal ta atangin Ayurvedic damdawi atan an lo hmang daih tawh a. Ayurvedic damdawi lâr tak, Chyavanprash pawh hi Sunhlu atanga an siam chhuah a ni. Hetiang khawpa tha a nih avângin taksa damdawi dâwr a ni e an ti hial mai!

Sunhlu-a a tha lai ber chu a tui hi a ni. A tui sàwr hi damdawi chi hrang hrang siam nan an hmang a, natna chi hrang hrang tân damdawi tha a ni bawk. Sunhlu ei tam hi kalnâ, thin tha lo, mit chak lo, thazâm chak lo leh thisen sângah te a tha hle a; kan taksa tân a tha mai a ni lo va, kan taksain a mamawh ngawih ngawih zâwk a ni. Taksa pum tân chhiatna a thlen thu hriat a la ni lo zui a, ei tam chu a sual lo hle.

Sam tân damdawi tha a tling. A tui hi hmánlai atang tawha sam enkawl nana hman a lo ni daih tawh nghe nghe a. Sam than a titha a, sam rawng a titakin a tidum tha hle bawk. Sam tlêm tân te, sam to thei lo tân Sunhlu tui leh tui chawhpawlha lu sûk a tha hle. Chutianga lu sûk hnuah minute 10 atanga minute 15 chhûng chu a tui hmanga luvun zût tur a ni. Hei hian sam a tinung a, sam tha tak a lo to leh thei a ni.

Zankhuaa a tuia chiah phei chuan sam a tichak hlei hlei a, a tinung a, sam tla leh tîl tur nasa takin a vêng thei. Tin, Sunhlu tihdip leh ser tui chawhpawlh hmangin sam chulh ila, chu chu minute 10 atanga minute 15 hnua sûk leha Sunhlu tui chulh lehin sam nung tak a siam thin. Sam chhia leh sam käk nasa te, sam bung nasa leh sam rote tân chuan a damdawi tha Sunhlu a awm a ni tih hriat a pawimawh hle.

Sam tihdum (dye) nan a tha leh zel bawk! A tui leh mehandi (sam dye-na) chawhpawlha sam dye dân pângngaia tih hian, sam dye-na pângngaia dye aiin a dum tak tha bîk. Amaherawhchu, hetianga dye atanga minute 15 atanga minute 20 hnuah tuilum hmanga sûk fai leh tur a ni. Chu chu duhthusam sam neih theih dân a ni a. Hetianga tih hian taksaah thil tha lo thlen a nei lo lehnghal!

Lu-a hrik nei tân hlei hlei damdawi tha a ni! Ser tui leh Sunhlu tui chawhpawlh hi lu lei, sam tonaa chulh tur a ni a, a hnu darkar chanve vela sûk leh hian lu-a hrik awm zawng zawng chu an bo vek mai a ni. Hetah hian Sunhlu tui kha tlêm të chauh telh tur a ni a, nidangah pawh hetianga tih zeuh zeuh hian hrik awm tur a vêng thei leh hlauh bawk. Khawi emaw laia sum tam tak sênga sam enkawl ai chuan hetia mahnia lo tih mai hi a awlsam a, pawisa tam tak a hum a ni.

Sam tâna a thatna mai bâakah Sunhlu tui leh khawizu in pawlh hian mit a tichakin a tifiahfai tha a. Mit tha lo leh mit pual tur a vêng thei bawk. Mit a tihchak avângin khawhmuh a tifiah a, a bîkin kum upa lam tân ei tam a pawimawh zual hle a ni. Mit nâ nei thin tân te, mit chak lo hrim hrim tân a tha a, tarmit vuah chin ngat tân phei chuan a tha leh zual.

Tin, ka chhûng ro leh sa hut hut thin tân nitin Sunhlu tuia vawi hnih emaw, vawi thum emaw tal kâ thuahin a tiziaawm thei a, a lo awm leh zel tur pawh a vêng bawk. Ka chhûng a tithianghlim (fresh) a, pumpui tha lo vânga thaw rimchhia tân chuan Sunhlu ei tam a tha hle. Lei (tongue) hnathawh a tanpui a, thil tui leh tui lo te, kha leh thlum leh thil dang dang chu chiang takin kan hriat theih phah a ni.

A rah leh a tui hi vun lama harsatna nei tân damdawi tha tak a lo ni reng mai. Vun ro avânga lungngaite tân malsâwmna a ni; a rah leh thingpui chhuanso hi chithlum leh bawnghnute nen chawhpawlha in fo hian vun ro tur a vêng nasa hle. Nizung atanga vun natna hi hrang hrang lakah vun a vêng a, khaw lum avânga ringworm lo awm thei tur pawh a vêng nasa hle. Vun natna nei hrim hrim tân chuan Sunhlu tui in tam a pawimawh hle a ni. Vun natna atanga damdawi tha a nih laiin vun timâmtu, a tifaia tinalhtu a nihna a bâng chuang lo.

A tui hi aieng leh oil nen chawhpawlha cream anga vuna hnawih hian vun bâl leh bawlhhlawh a tifai a, vuna kaw te tak të të awm bawlhhlawhin a hnawh tur a vêng. Zingkara khawizu leh Sunhlu tui in hian vun a tihrisel em em bawk. Sunhlu tui hmanga hmai chulha, minute 10 atanga minute 15 chiah hnua phih fai leh hian hmaia arngeng nei tân damdawi tha a ni a, a awm tantir pawh a tireh thei a, a lo awm leh zel tur pawh a vêng tel bawk a ni.

Lung lam tha lo tân damdawi tha tak a ni leh zel bawk a, a tangkaina a tam hle. Lung-a tihrâwl awm a tichak hle a, chuvâng chuan lung hnathawh a chak tha bîk a, tha takin taksa pêng dang tân thisen a semchhuah theih phah a. Thisen kal vel tha lo avânga natna chi hrang hrang lo thei lakah taksa a vênghim a ni. Taksa tâna natna hrik tha lo tak tak thlentu bacteria leh virus a lo do tlat a, taksa ralveng khâwl a tichak a, Sunhlu ei tam chu an hriselin an dam rei nge nge zel rëng a ni.

Sunhlu ei tam hian chaw ei a titui a, nasa takin thahrui a siam a ni. Chaw ei hmaa Sunhlu den dip leh khawizu hi ei pawlh chuan chaw ei tui lo tih a awm meuh lo. Taksaa a mil tâwk leh zawh tâwk nitrogen a awm theih nan nasa takin hna a thawk a, chu chuan taksa hriselna tâwk turin rihna a thunun tlat a; chu chuan taksa thau lutuk tur a vèn avângin thisen sáng leh zunthlum awm tur lak ata min vêng thei.

Pumpui natna chi hrang hrang neite tân chuan Sunhlu tui hi nitin zing leh tlai kaw ruah laiin thirfiante thum leh tui a âwm tâwk in tur a ni. Chu chuan kawchhung che vel a tanpui a, pumpui hnathawh a tichak tha a, thil pai a tinuam zat mai a. A paihchhuahna lam pawh a pui a, pile tha lo nei tân Sunhlu tui hi a tha hle.

Êk khal tân damdawi tha tak a ni bawk. Taksa a hahdam lai takin Sunhlu tui thirfiante khat, a tui sawrna tak leh bawnghnute bâkah tui tlêm chawhpawlha in hian êk kawng hnathawh a tichak a, a tifai thin.

Chu mai ni lovin, zankhuaa Sunhlu leh tui chiah hnua a Sunhlu kha tihsawma  tui lum nena ei hian êk tâng leh e tha thei lo a pui a, êk a tiawlsam hle. Sunhlu tui thirfiante 4 leh khawizu thirfiante 3 chawhpawlha in hi a tha hle bawk. Hetianga mumal taka a tui ina a tak ei tam bawk chuan êk khal mai bâkah zun in tân a tha hle bawk a, zunkawng a siam tha bawk.

Êk that theih loh chhan thenkhat chu rulhut vâng a ni thîn a, chuvângin e tha hleithei lo, êk harsat tân chuan nitina sunhlu tui 20gms vel in ziah hi a tha a, rulhut a tihlum thei a ni.

Êk khal tâna a that rual rualin êk nêm lutuk – kawthalo leh santen damdawi tha tak a ni tho! Pum leh dul vela hriatna thazâm tichak lova tichhe thintu (hyperchlorhydria) leh pumpui natna chi hrang hrang lakah pumpui a vênghim a, pumpuia thil thûr (acid) tam lutuk tur pawh a vêng bawk. Chuvângin pumpui chak lo leh ulcer nei tân chuan Sunhlu ei tam hi a sual lo hle. Pumpuia thûr (acid) tam tân chuan Sunhlu tihdip gram khat leh tui emaw, bawnghnute emaw chawhpawlh hi nitina vawi hnih in mai tur a ni.

Thlai leh thei zawng zawnga vitamin C awm tamna ber a nih avângin taksa pêng hrang hrangte hian a ngeih hle a. Taksa a tichakin kum upa lamte phei chu hmêl a tilang naupang reng thei a. Taksa a tithothäng thain a tiharhväng thei bawk a, tannin nena tangkawpin taksa êng leh lum lutuk tur a lo dang char char bawk.

Tin, Sunhlu hian thin hnathawh a pui nasa hle. Thin-a hnathawktu awm a thlâwp tlat a, taksaa tûr tha lo lo thleng tur a lo do lêt a; leucorrhea leh artherosclerosis enkawl nan an hmang thin. Hmeichhe thi neih a timumal tha a, thi neih avânga kâwng nâ leh tai nâ awm thîna chu a tiziaawm hle. Nasa takin pangtimur tha lo paihchhuahna a pui a, thisen tha lo leh thianghlim lo a tifai a ni.

Kal (kidney) lampang tân damdawi tha tak a ni. Kal-a lungtë awm tân chuan a densawm hi antam bulbawk nena zing leh tlaia eiin lungtë chu zun hmangin a paihchhuak thei a, a chhûngah a tisawm thei bawk. Kal tâna a that avângin zun in nei thîn tân te, zung tha thei lo tân damdawi tha tak a ni.

Cancer vei tân sunhlu hi damdawi tha tak a ni bawk. Mithiamte’n zirchianna an lo neih atangin Sunhlu hian chuap leh thin cancer tai darh zel tur a veng nasa hle a, chemical hmanga cancer enkawlna (chemotherapy) pawh nasa takin a titlêm tih a hmuchhuak nghe nghe. Chuvângin mei zu mi tân chuan Sunhlu ei tam a pawimawh hle a, meizial khuin chuap hnathawh nasa taka a tibuai tur chu a tiziaawm thei a; meizial tlâwn khat ei rualin Sunhlu pum khat ei zel thei ila chu vaihlo-a tûr hnathawh eng emaw chen a tinêp thei ang.

Hritlâng leh khuh tân damdawi tha tak a ni leh zel bawk! A tui thirfiante hnih leh khawizu nitina in pawlh hian hritlâng leh khuh a chhâwk thei hle a; khuhhnawk avânga zak ram ram thîn tân phei chuan Sunhlu hi ei tam ngei ngei tur a ni. Bawnghnute leh Sunhlu densawm tlêm leh giu chhuanso hi kaw ruah laia in-in khuh ro hul huk ang chi tân damdawi tha tak a ni leh zel bawk. Tin, chutianga hun rei tak lo awm tawh leh khuh benvawn nei tân chuan Sunhlu dendip leh khawizu chawhpawlh nitina vawi hnih vawi thum ei hi damdawi tha tak a ni.

Mithiamte’n an zirchianna atangin bawnghnute in hnua Sunhlu tihsawm leh khawizu chawlhpawlh in leh hian chawei a tituiin thisen a tichak tha hle tih an hmuchhuak a. Nupa, mipat hmeichhiatna lama rual pâwl pha lo tân in tam a tha hle. A bîkin mipa tân a pawimawh leh zual a, nupuite hmaa mualpho lutuk tur a pumpelhtir thei ve tlat a ni. Nupa inthenna chhan tam tak a tibo a nih ber chu!

Inhliam avânga thisen chhuak nasa tân Sunhlu rah, tuia chhuana a hnip hnua khawizu nena ei a tha hle a, nitin vawi hnih tal ei tur a ni. A tui leh balhhla nitin vawi thum emaw, vawi li emaw ei pawlhin a tha hle bawk.

Nizung natna chi hrang hrang nei tân damdawi tha a tling tak meuh meuh va. Vitamin C, calcium, protein a tam avângin tin (nail), sam leh hâ tân a tha leh zel bawk! Calcium a pai avângin ha tha lo, ha ngêt leh muat tân a tha hle a, hahni thi, duk leh puam thin tân Sunhlu ei tam hi a tha hle bawk. Rihna tlahniam tur a veng a, rihna tlahniam avânga harsatna awm theite mi a pumpelhtir thei. Tin, thisenah cell tam tak a siamchhuak bawk.

Sunhlu-ah hian taksain a mamawh chi hrang hrang vitamin leh mineral chi hrang hrang – vitamin C, iron, calcium, phosphorous, carbohydrates, vitamin B complex, protein, carotene, gallic acid, tannic acid, sugar, albumen leh thil dang dang taksa tâna tha tak tak a awm vek a, a tui hian taksaa bacteria leh virus tha lo awmte a that thin. He’ngte avâng hian Sunhlu ei tam hi damreina a ni tak meuh meuh a ni.

Italy rama Ferrara University-a mithiamte chuan Sunhlu hian osteoclasts (ruh tichhetu) hnathawh a timuang a, ruh tha lo tur a dang nasa hle tih an hmuchhuak a. Chuta tang chuan Sunhlu hian ruh natna thlentu (osteoporosis) a lo do lêt a, ruh siamtu (osteblasts) a siamchhuak nasa hle tih an hre thei a ni. Chutiang a nih avâng chuan ruh mawih tur a vêng a, ruh tliak hma lutuk te, ruh sâwp leh ruhpelh tân thlengin a tangkai hle.

Ngaihtuahna a tifim a, thluak a tihchak bawk avângin zirlaite tân phei chuan a pawimawh zual a. Rilru chak lo lutuk avânga buai thîn tân chuan Sunhlu ei tam a tha hle. Tin, rilru hahna (depression) leh zân muthilh that theih lohna (insomnia) leh stress nei tân chuan ei tam a tha a, a damdawi tha tak a ni. Chuvâng chuan Sunhlu hi mi lungngaite thian a ni hawt mai!

Sunhlu hi damdawi mai bâkah eitur chi hrang hrang, tha leh tui tak tak siam nan an hmang nasa hle bawk. Pickle (chawhmeh um)-ah te an siam a, chawei a tihtui phah hle. Mizote phei chuan saum um angin bûr-ah kan um a, a duhin chini kan telh a, a hnip hnua eiin a tui duh hle a. |henkhat chuan an rêp ro va, duh chen chen a dahthat theih a, a rah awm loh laiin ei mai mai atan a tha em em a ni. Tin, Sunhlu hi oil-ah te an siam a, a powder leh juice-te’n an siamchhuak a, he’ngte hi taksa tâna tha leh tangkai vek a ni a, an dang chuang lo ve!

Sunhlu hi irhfiak reh thei lo damdawi tha tak a ni bawk. Irhfiak awmna chhan chu, kan pumpui hi thluak atanga thunun vek a ni a, kan thu ni lovin ama thluak khâwlin a duan fel sa a ni a. Kan luak pawhin kan uak vak vak a, kan luak a. A then an inkawm luak a. Hetiang tho hian irhfiak hi luak si lova luak tum, thulh leh thut (sudden oesopageal spasm) a ni a. A awmtirtu zu in nasat vâng a ni thei a, kan thil ei azir a ni thei bawk a; a enga pawh chu ni se, luak tur luak hman lova tâwpa kawlphe ang leka rei lo pumpui leh a chaw dâwt rawn insangping thut a ni ber a, a rei loh ém avângin luak chhuak a lang hman lo va, a tâwp leh mai vâng a ni. Irhfiak hi a tuartu tân chuan thil hrehawm leh ninawm deuh mai a ni a, tih reh vat a ngai thin a, chumi atan chuan Sunhlu bawk hi a lo tha leh ber mai a nih chu.

Irhfiak reh thei lo ho hi zu in nasa an ni tlángpui a, zu hian thluak khâwl hnathawh a tihbuai vâng a ni ber. Zu in ngai lo pawh irhfiak reh thei mai lo an awm ve zauh zauh bawk a. He’ngte hi damdawi inah an hruai a, luak damdawi te, pumpui damdawi te pein an lo chiu a. Reh mah se rei lo te hnuah a ngai të bawkin an irhfiak leh a, ni khat te an ral phei chuan an hah ve em em a, engmah pawh a thawh theih loh a ni. Hetianga damdawiin a tih-reh theih chuan loh ho hi Sunhlu ei hian a reh mai a ni. A phak apiang hi  a tha a, a tak densawma a tui sâwra in tur a ni. A densawmna, a tak (fê) pawh ei a tha tho bawk.

A tha ber chu Sunhlu kunga mi, a kawr thelthlâka densawm chu her sawm leh ila, chu chu tui pawlhin no chanve vel chu tak deuh ngëk ngäwka in hian a reh hmak thei a ni. A rah hi a kâwr ai chuan a thawk nêp zâwk hle.

Mizo damdawi atan pawh an hmang nasa hle. A rah hi âwmnâ damdawi atan a tha a; a rah rêp ro emaw, a hring emaw lungtâta tah tuiah ser tui tlém nena pawlhin vun natna, thak leh ringworm leh thek enkawl nan an hmang thin. Tin, a rêp densawm hi kurtai leh khawizu nena chawma ei hian zun uih leh zunthlum tân an hmang a, hnar thi thin tân a rah densawm an phudipa belin a ngeih bawk. A rah sawhbawl hi hahni thi te, pân te paw’n a ngeih em em a. A rêp ro leh nghabianghling sa chhum pawlh ei hi taitla-in a ngeih bawk.

Tin, a hnah hi tui no thum, no khât vel bânga chhum tuihâng hi hmuamtirin lei leh ka nâ, lei khi leh hahni thi-in a ngeih a ni. Chumai ni lovin meikâng leh tuisa kângah a hnah kan ro tihsawm hi phul ila, a ngeih bawk. A mu râwt sawm hi chhumin mit sil nan hmang ila, mit nâ leh mit thakin a ngeih hle.

Thei lalpa an tih hial khawpa tha, Sunhlu hian upate a tilang naupang a, taksa a tichak a. Chuap hnathawh a pui a, taksa tâna tha lo, tûr tam tak a that a, a tifai a, taksa ralveng khâwl a tichakin RBC (red blood cells) a siam chhuak nasa a, mi a tihrisel hle. Heti taka tha a nih avâng hian King of Herb an lo ti pawh a phu hle a ni.

Sunhlu hi thei ei theih a nihna avâng hrim pawhin a tha tawh sa hrim hrim a, a tuina hian a thatna a tihlu a ni. A pumin a ei theih a, thei dangte anga vel buai a ngai lo. Silfaia hmawm pawp theih a ni a, chhâk chhuah tur a awm tawh lo; a mu thlengin a ei theih vek. A ei theih mai ni lovin a tui em em vek a ni. Thei lian tham a nih loh avângin bazar mi tam lai paw’n a hmawm zauh mai theih a, chumi ti turin tha leh zung sên vak a ngai lo va, taksa tâna a thatna hre reng chunga hmawm zauh zauh kha a tha zâwk hle a ni.

A that zia hriain India sawrkar chuan nasa takin hma a la a. Ministry of Health and Family Welfare chuan nikum khan ‘Amla Campaign’ atan State Medicinal Plants Board, Mizoram hnênah cheng nuai 53 a pechhuak nghe nghe a, ‘Amla Campaign’ hi hmun hrang hrangah kalpui a ni. He sum hi National Medicinal Plants Board atanga hmuh niin, school, jail leh anganwadi-ah te mihring tân Sunhlu ei tam a thatzia hrilhhriatna hun hman a ni a, he’ng hmunah te hian Sunhlu tha chi, pakhat cheng 60 man vel chu chìn turin pêkchhuah a ni mêk bawk. He programme hi kum thum chhûng (2010-2013) kalpui tura ruahman a ni.

He programme hnuaiah hian Mizoram-a tualto Sunhlu humhalh tura zirtir an ni a, Sunhlu rah hma chi ‘Grafted’ an tih chu jail-ah leh school campus-ah a tam thei ang bera phun niin, naupang leh jail tângte’n he’ng Sunhlu rah atang hian taksa mamawh chaw tha (nutrition) an hmu thei dâwn a, a tam thei ang ber ei tura inzirtirna hi kalpui mêk zel a ni.

Heti taka taksa tâna damdawi tha, awlsam taka hmuh theih si, mi tam takin dam reina atana an lo hman leh ‘Dam rei i duh chuan ei tam rawh’ an lo tih thin, Sunhlu hi kan taksa a hrisela kan lo damrei zâwk nan i ei uar sauh sauh ang u.

He essay hian Inter-College Essay Writing Competition 2011, 'Sunhlu – Hriselna atan a thatna leh a tangkaina' Mizo Students' Union (MSU) leh State Medicinal Plants Board (SMPB)-te buatsaihah pathumna lawmman min lakpui.