Thilpek ropui Rudolph

December thla zan boruak chu a vawt vin tûk tawh a, chutih lai chuan Chicago-a mi retheite chênna hmuna chêng, Robert L. May chu a apartment tukverh atangin rilru hah leh hrehawm ti takin a dak chhuak a. A rilru a nâ a, a ngaihtuahna a vak thui hle.

A fanu kum 4 mi Barbara chu a malchungah a thu a, a tap fap fap reng a. A nupui Evelyn chu a hma lawkin cancer natna avangin a thi a, chu chu an fanu neih chhun Barbara chuan a hrethiam thei lo. Ina lo haw leh mai turah a ngai a, a pa hnenah a nu lo haw loh chhan a zawt reng a. Chu chuan May  mittui a titla a ni. A fanu zawhna chuan a tilungngai a, thil tam tak a ngaihtuahin vanduai bika inhriain a thin pawh a rim hial a ni.

May te chhungkua hi New York-a cheng an ni a, a naupan lai chuan naupang pisil leh tê tak, taksa inthazo lo tak a ni a, hemi a nih avang hian infiamna pawh a ti thei lo va, naupang dangte hmuhsit leh tihduhdah pawh a tawk nasa hle. Kum 1929-a America rama economy tlakchhiat vak tum, Great Depression-ah khan May nu leh pate hausakna chu a tlachhia a, college a zir chhuah hnuah kum 1930 khan Chicago a pan a. A hmeichhe hmangaih tak Evelyn chu nupuiah nei a, Montgomery Ward-ah hlawh tlemte neiin ziaktu hna a thawk zui bawk.

Pathian malsawmna dawngin fanu an nei a, chumi hnu lawkah a nupui Evelyn chu cancer natnain a tlakbuak leh a, an hlimna hun a tawi deuh a ni. Evelyn-i cancer enkawl nan an sum khawl sa zawng zawng an hmang zo va, Chicago-a apartment pakhatah rethei takin khawvel an hmang a, kum 1938 Krismas hma lawk khan Evelyn chu a thi ta nghe nghe.

A nupui thi chu an pafain an tuar hle. May chuan a fanu thinlungah beiseina êng tuhsak a tum tlat a, tihlawm pawh a tum a, nimahsela, Krismas thilpek tur em pawh a leisak thei si lo.  Eng emaw tak tihsak a duh si a. Nasa takin a inngaihtuah a, a tawpah chuan thawnthu ziaha pek mai a tum ta a. May  ngaihtuahnaah chuan ramsa character hmanga thawnthu ziah a awm a, eng ramsa nge a hman ang, engtin nge a thawnthu a  kaltir ang tih erawh a ngaihtuah thiam mai lo.

Nasa taka a inngaihtuah hnuah May chuan a fanu ramsa ngainat em em sazuk character hmangin, ama chanchin angin thawnthu chu a din  chho ta a. Amah anga tê leh inthazo lo, sawngnawi leh pisil tak angin a din a, chu ramsa hmingah Rudolp a sa a, hnar lian tak mai a neihtir nghe nghe. A thawnthu ziah chu Krismas ni-a a fanu pek turin a zo fel ta.

Nimahsela, a thawnthu a la tawp mai lo.

Montgomery Ward-a general manager hnenah a lehkhabu chu print turin a keng a, ani'n a lo ngen angin copyright pawh pawisa tlemtein a hralh zui a. Wards chuan 'Rudolph, theRed-Nosed Reindeer' tih hming vuahin a buin an siam a, an dawra Krismas Putar lem rawn tlawhtute chu an lo pe zel a. Chuta tang chuan mite ngainat a hlawh chho ta a.

Kum 1946 khan Wards chuan Rudolp lehkhabu chu chu an print leh a, copy maktaduai 6 chuang teh meuh mai an hralh a. Chuti fakauva a hlawhtlin avangin, chumi kumah vek chuan publisher lian tak takte chuan lehkhabu version thara chhut turin Wards hnenah phalna (copyrights) lei an dil nasa mai a.

Nimahsela, thil mak leh thleng zen zen lo tak mai a lo thleng! Wards CEO thinlungah mi retheite hmangaihtu Pathian chuan hna a thawk a ni teh chék ang chu, Robert May hnenah chu lehkhabu hralh tla leh hlawhtling tak chu copyright an pe let leh ta vek mai a nih chu. Khawvel pumah lehkhabu hralh tla ber pawl a ni zui a. Robert May pawh chuan vanneihna leh hlawhtlinna chang chho zelin company thenkhat nen pawh an thawk dun a ni.

Kum 1941 khan Ward-a hnathawktu pakhat Virginia nen innei lehin ani nen hian fa 5 lai an nei a; an chhungkaw khawsak pawhin hma a sawn zel a, a fanu tawrhna avanga hun harsa tak tawka thawnthu a phuah hnuah chhungkaw hausa tak an lo ni ta a ni.

Nimahsela, a thawnthu chu a la tawp mai lo.

May-a nupuia unaupa JohnnyMarks chuan Rudolp thawnthu atangin hla a phuah a, chu chu zaithiam GeneAutry-a'n record-in kum 1949 khan 'Rudolph, the Red-Nosed Reindeer'tiin an tlangzarh a. A mak a makin a hlawhtling a, kum 1949 Krismas kar tluanin Billboard pop singles chart-ah 1-na a hauh tluan zak! Hemi kum hian copy maktaduai 2.5 hralhin, a vaia hralh zat hi maktaduai 25 lai a tling a, kum 1980 hma zawng khan khawvela hla record hralh hnem ber dawt a ni reng a ni.

Hlaa an siam hma kum 1948 khan Rudolp chu cartoon film anga siamin Max Fleischer chuan a produce a, ennawm chhuahna inah entir thin a ni. Kum 1950 atang khan DC Comics chuan comic bu angin kum tin an tichhuak a, kum 1962 thlengin bu 13 zet an tichhuak hman. Edition hrang hrang an tichhuak zui zel a ni.

An pafa tawrhna phenah, a fanu a hmangaihna thinlung chuan Robert May chu thawnthu a pe a, chu thawnthu chuan malsawmna tam takin a vur let awn  awn a, mi rethei tak, mi rethei chênna hmun cheng kha mi hlawhtling leh hausa a lo ni ta. Krismas-ah i fate tan eng nge i tihsak dawn? Chu chuan eng thil tha nge a thlen dawn le?

'Rudolph' lehkhabu kawm

'Rudolph' lehkhabu kawm, a ziaktu Robert L. May leh a fanu Barbara

Robert L. May (1905-1976)

Gene Audry-a'n 'Rudolph The Red-Nose Reindeer' hla a sak chu...

Prof. R. Thangvunga

Nimin, December ni 16, 2016 khan kan zirtirtu, ka mi ngaihsan em em Prof. R. Thangvunga pension kan thlah a, MZU Mizo department atanga zirtirtu pension-a chhuak hmasa ber a ni. Amah hi November ni 4, 2014 (Thawhlehni)-a ka lehkhabu 'PINDAN KHAWHAR' min tlangzarhsaktu a ni a, chuvangin ka tan chuan a hlu lehzual a; a hova kan hun hman tam tak te ka ngaihtuah chhuak a, ka lung a tileng hle.

M.A.-ah semester hnih ngawt min zirtir a, M.Phil course work-ah min zirtirtu ber a ni bawk a, amah ka hriat chin avangin ka zirtirtu chuam a ni ka ti lo thei lo. Kan sir pakhatin a sawi fo thin chu, tum khat chu MZU Mizo Department-a HoD a nih laiin, office-a wire bung ilo vel hmanna awm tawh lo hi in sa lai a nih avangin mamawhna a awm takin tiin a hawn a, a tukah office-ah a rawn keng leh vek a. "Ka tã ni lo ka inah a awm a, zankhuain ka muthilh theih loh phah a..." a ti nia maw le!

Nikum, 2015-a MZU Mizo department-a zirlai thar lak tur entrance neihah sawi deuh laih a awm kha, tam tak chuan kan la hriain a rinawm. Khami chungchang kha chiang takin hre lo mah ila, a fair avang leh a dik vang zawk a ni. Mi thenkhat chu ni sela, mahni leh department mualpho aiin tiin a tira tling anga an tarlan ang khan an kal tlangpui mai tur a ni a; ani erawh chuan dikna avangin mualpho a ngam a, an tisual tih a hriat hnuah a siam tha a, a mualpho phah ta reng a nih kha. Mahse, thil awmzia hre chiangte erawh chuan amah an ngaihsan phah hle.

Kum hnih chhung HoD a nihna hnuaia zir ka nih avang leh, kum hnih zet a zirtirna lo dawngtu ka nih avangin a dikzia leh a rinawmzia ka hre chiang em em a; ani ang hi ka la hmu tam lo ngawt mai. Subject har apiang a la emaw tih mai tur a ni; a zirlaite zingah a subject awl ti an awm ngai pawh ka hre lo. Zirlaibu leh lehkhabu dang en lem lovin class room-ah chuan min zirtir par par thei a, a kuma kum zantin maia kan zir tlut tlut pawha kan hriat hleih theih loh hi a thawnthu sawi par par thei a, a hriat dan hi pui tak a ni.

Philosophy lampang a tuipui em em a, Plato, Aristotle, Socrates, Thales etc. te hre hneh per per tak a ni. Literature lamah lah chuti bawk! A thusawi kar lakah hian "John Milton-a 'Lost Paradise'-ah chuan..." tih ang reng te, Matthew Arnold, Shakespeare tih angreng te chu lehkhabu chhiar nawn ngai tawh lova hre tak hi a ni tawp. Literary critic, poet etc kilkhawr tak tak thlengin a hre em em ringawt mai a, a thusawi tifiah leh tichiang turin tlachawp deuh pawhin a sawi thei nghal zel. Linguistic a ni emaw, Theology a ni emaw, history a ni emaw, ka ngaihdanah chuan a master vek!

Exam, test & assignment paper hi en uluk thei tak a ni! Amahah chuan dik chu dik, dik lo chu dik lo a ni mai. Assignment phek 20 vel pawhin ziak ila, thumal (word) khat tihdik loh pawh a thai bial kalh kalh peih. A thiamah chuan mark a ren lo nasa a, thiam lote chuan mark an hmu tlem thei hle thung! Exam dawnah hian suggestion hi min pe a; a fing thiam bawk a, zirlai zawng zawng zir vek loh theih loh hian suggestion min pe thiam nia.

Class-ah tumah a hau ngai lo. A zirtir laiin lo muthlu lawp lawp awm pawh ni se, a hau ngai chuang lo. A zirtir ngaiin a zirtir mawp mawp mai a ni. Pa uang ve thei tak leh fiamthu duh ve tak mai hi a nia. A thusawi tifiah turin practical-a han beih zauh te hi a chîng reuh a; han nuih dar dar châng te kan nei thin. A lehkhabu ziak leh lehlinte hian zirlaibu-a hman a hlawh viau. A bikin literature zirlaite leh tuipuitute tan chuan mi hlu a ni. Vanghmun chhuak Pu Vungtea hnen atangin ka hriat ngai loh tam tak ka hre thar a, ka tan chuan a hlu thlawt. Amah a dik em avangin, zirlai piah lamah pawh zirtirtu ropui tak a ni ka ti lo thei lo a ni.

A chanchin sawi tur tam tak ka hria a, ka tawn ngei leh mi sawi ka hriat te a ni hlawm. UK (Upper Kanan) Presbyterian Kohhran-ah Kohhran Upa a ni mek a, a nupui leh a fanute pathum nen an khawsa mek a ni. A fate pathum pawh zirnaa mi hlawhtling tak tak vek an ni a; "pawl khat an zir atangin vawi khat mah ABC pawh ka zirtir ngai lo" a ti. Chuti chunga mi hlawhtling taka an chhuak thei hi, puitlin a zirtir dan hi turu leh namailo tak a ni tih loh rual a ni lo. Puanthui thiam tak, kuthnathawh ngaisang tak a ni bawk. A chanchin hi sawi tur a tam khawp ang.

Ka zirtirtu chuam, ka ngaihsan em em hi rei tak dam sela, thuziak lamah pawh nasa lehzualin inhmang sela ka ti — Mizo zingah mi ropui leh thiam tam zawk an chhuah theih nan. A pianna hmun hi hei aiin thlang lehzual sela chuan, T.S. Eliot-a te hming tlarnaah chuan a tel ve ngei ka ring. Ka sawi uar lo.

T.S. Eliot leh plagiarism

Tunlaiin plagiarism kan khel nasa hle mai. Plagiarism hi mi thu leh hla mahni thu leh hla anga chhuah te, mi thu leh hla a phuahtu tar lang lova chhuah chhawn te a ni ringawt lo va, mi ngaihdan (idea & expression) lo hman te, min hmanrua (data & information) lak khawm sa lo hman ve ringawt te, mi thu leh hla tlar lo hman hawh ve ringawt te pawh hi plagiarism vek a ni; a neitu leh phuahtu phalna lova thu leh hla lo lehlin ve ngawt te pawh hi a ni ang chu.

School of Humanities-ina an zawm ber, Modern Language Committee (MLA) phei chuan an han duh strict khawp a; source/reference dah thlap pawhin mi thu leh hla chhuahchhawn hian plagiarism a nih theih dan a la awm leh tumhrang a, dah dan tur kalhmang a awm dim diam a, mahni thuziak chenin a lo rûk (plagiarise) theih a nih chu maw le! Êm em lutuk chuan. A pawm dan tawk thiam a ngai a nih hi! Chutih rual chuan copyright awm lo, a duh apiangin an hman chhawn theih a awm ve bawk a. Fair use, public domain etc. a awm duah mai!

Kum zabi 20-naa literature lama criticism bung thar rawn kaia, 'new criticism', 'death of the author' etc. te rawn chawi lartu, English poet & critic hmingthang tak T.S. Eliot (1888–1965) pawh kha plagiarism lakah a fihlim bik lo nia sawi a ni thin. Kum 1922-a a poetry tihchhuah 'The Waste Land' kha American poet, Keats of Kentucky an tih hial, lehkhabu 36 leh poetry 1500 chuang phuahtu Madison Cawein (1865–1914)-a poem 'Waste Land' nen sawi zawm a ni thin [NB: Eliot-a 'The Waste Land' hi IGNOU MA English zirlaibu-ah a tel nghe nghe].

Cawein hian a thih hma lawk kum 1913 January thla khan American poet ve tho Ezra Pound [Ezra Pound nupui Dorothy Shakespear hi British poet W.B. Yeats-a bialnu hlui a ni ve tlat] chanchinbu enkawl Chicago magazine 'Poetry'-ah 'Waste Land' chu a tichhuak a. Hei hi kum 1922-a T.S. Eliot-a'n 'The Waste Land' a tihchhuah nen a lo inang teh kher a ni ang chu, kum 1995 khan Canadian mi Robert Ian Scott chuan amah Eliot pawhin thu leh hla a lo thawh fona chanchinbu 'The Times Literary Supplement'-ah a rawn sawi lang ta a ni.

T.S. Eliot hian kum 1920 khan a essay pakhat 'The Sacred Wood: Essays on Poetry and Criticism'-ah chuan "Immature poets imitate; mature poets steal..." [tawi nalh taka letling turin ka tawngkam thiamin a phak lo] tih tawngkam a lo chhep tawh a, kum 1948-ah Nobel Prize (Literature) te hial lo dawng mah se, scholar leh critic tam tak chuan an ngaithei lo va, English critic F.W. Bateson phei chuan kum 1968 April thla khan 'The Journal of General Education' [Vol. 20, No. 1]-ah 'T.S. Elliot: The Poetry of Pseudo-Learning' tih essay dengkhawng tak chu phek 14 zeta thui a ziak nghe nghe.

Hemi hnu lawk 1996 khan English journalist Bevis Hillier pawhin London kar tin chanchinbu 'The Spectator'-ah Cawein-a poem 'Cup of comus : fact and fancy' tih leh T.S. Eliot-a poetry pakhat 'The Love Song of J. Alfred Prufrock' inanna a rawn thai lang leh thuai thuai bawk. Bevis Hillier hian 'Cup of comus : fact and fancy' tlar 10-11-na '...come and go/Around its ancient portico' tih leh, 'The Love Song of J. Alfred Prufrock' tlar 19-20-na '...come and go/Talking of Michelangelo' tih chu a rawn tar chhuak a ni.

He a thu chheh "Immature poets imitate; mature poets steal..." tih taka pawh hi an han chhui thui leh zel a. Eliot-a'n he tawngkam a hman hma kum 1892 June thla khan English mi W.H. Davenport Adams chuan 'The Gentleman's Magazine' [Vol. 272]-ah 'Imitators and Plagiarists' tih article a lo chhuah tawh am chutah chuan '...That great poets imitate and improve, whereas small ones steal and spoil' tih thu a lo chhep daih tawh a lo ni. Eliot-a thu leh hlate chu kan la zir tak ang tluk tluk si-a aw!

Mi'n hahthikula an beih hnêp, hahdam taka lo ta neih hi a rilru natthlakin a uiawm zual a, chìn lohvah a tha hle. Chutih rualin, mi changkang leh fing zawkte plagiarism teh fir anga kan inteh chuan kan inteh tling lo zo vang tih a hlauhawm a, a chintawk hriata thliar thiam pawh a tha hle bawk, tih chu — mi lo zir hah hnêpna thuziak hrang hrang chhiara la khawmin ka rawn ziak ve a ni e.

Rap game-ah ka rawn ding chhuak

Tunlai Lilzo a lar chho khawp mai a, kei ka lo ngaithla tam lutuk lo va; thiante'n an ngaihthlak nin theih loh leh zinkawng tluana an ngaihthlak tlut tlut pawhin ka lo uksak lutuk lem lo va. Nimahsela, Mizo rap hrim hrim hi ka ngaihthlak duh zawng a nih ve tlat avangin, a rual pawl tawk lek chuan ka ngaithla thung. Chuti fakauva ka duh em em leh ka ngaihsan em em ka hre lo va, ka ngei leh ka ngaihnep pawh ka hre hek lo. A hla zingah chuan 'Pialralah' tih kha ka duh ber; ve tlat mai a!

AZZ atang tawha Mizo rap ngaithla nasa ka ni a, kan thenawmte'n tape an nei a, AZZ an play thin a, chuta tanga ngaithla tan leh ngaithla nasa ka ni nghe nghe. 'AZZ' lampum te kha kan inrinsiak nasa thin a, 'Aizawl Zuangtui' tihna a ni awm e. An hlate kha ka thiam chhuak deuh vek. 'I lam ang aw' tih te kha ka van duh tak em! Tun thleng pawh hian ka la duh. An inthen darh hnua Henry leh Ramthianga zai thlengin ka ngainat phah.

Vincy hi hman ata tawh tun thlenga ka duh tawp theih loh a ni. A chhan nia ka rin chu, a hla-ah a âng a, a inbunruak tak meuh meuh a; a hringnun a pho chhuak a, society ziarang a tar lang a, tumah a khak hreh lo va, a music mawi nen etc... Thlangsappui chhamtu lar Eminem ka duh chhan a ni. Eminem hi chu a puak ve thak alawm tiraw u?! Thawkkhat laia Vincy a pianthar zawka a album siam kha ka ngaithla nasa a, hla pawh ka thiam chhuak deuh vek nghe nghe. Ani hi chu a tanin ka tan tawp.

Chhim lam atangin 'RD and the 3 Rappers' an rawn inlar leh a! A duha ka'n duh hlawm vet vet zia kha aw... 'Chun leh Zua' (tih em ni a thupui khah) kha ka duh ber. Thiante inah ka kal a, an hla thu hi lehkhapuanah ka lakai a, ka thiam chhuak vek. 'Aw Current' 'Ngaite hip hip hip' te kha ka duh zual bawk. Anmahni atangin alawm Padma Shree Pu R.K. Lalhluna kha ka hmelhriat teh daih!

Johny-a hla thu pakhat 'Kahhlum tumin min veh, Lalpa min tanpui rawh' tih kha tun thlengin Mizo rapper ngaisang lo hrim hrimte'n deusawh nan an la hmang chhunzawm zel a! Keiin kha a rap kha ka lo duh vei nen. Hla chhamah te chuan a duh duh hmang ang hmiang, a duh duh sawi ang hmiang ka ti mai a. 'Sualna nei lo chuan min rawn deng rawh se' tiha 'Min hek chhe mek min hek chhe mek' tih lai te kha ka van duh tak! Rhyme um luata inhne rem lo deuh deuh dahkhawm ang kha a ni ve lo tlat.

Reubena leh a thiante, McKings kha ka duh em em bawk. An hlathute hi Vincy-a hlathute angin ngaihnawm lem lo mah se, an music video a hmuhnawm ve hrim hrim a! A bikin Reubena hi rap thiam ka ti a, RDi (aka Ladylicious) nena 'BOLD/Kan rawn ding chhuak' an sak te kha tun thlengin ka la ngaithla fo mai. Kum 2007 khan kan khuaah ka awm a, ka thianpa Lawma Aizawla lehkha zir a lo haw khan, "Rap lampang music video lar thar a awm em?" tiin ka lo zawt chawt a. Reubena te rap 'Kan rawn ding chhuak' tih a lar thu te min hrilh luam a ni.

Kumin kum laihawl vel atanga Lilzo rawn lar chhuak ta hi chu, cyclone ang maiin Zoram min nuai chho ta a nih hi. Kan nau RickyDrac rawn lar chho mek pawh a rawn hliahkhuh titih ta maiin ka hre nghe nghe. Lilzo hla miin an duh chhan an sawi hian, a hlaah midang a sawisel vak vak lo tih hi an sawi tel deuh zel. Kei ka tehnaah chuan a hla thu hi a pawimawh tehchiam lo, rap-ah chuan. Music leh a chhamtu chham chhuah dan te,an chham thlûk leh an chezia te hian min lêm zawk mah thin. Phun se se rap erawh ka ngaina lo ve.

Thawk khat lai McKings hnua G'Affiliate, SORA Family, Vuantea etc. an rawn lar chhuah vak pawh khan TV lamah ka ngaithla nasa. Ka duh em em zel mai lehnghal a. Michael M. Sailo pawh hi rap thiam chu ka tia, mahse, muangchanga English-a thusawi pawh dictionary tel lova hrethiam hleithei lo tan chuan English-a rap hi chu âtchilh a har. Tichuan, tun hnua 'Boyz of God' 'Triau Trackz' 'Flair Mizo' thlenga duh em em thei zel mai kha ka nia; kan rapper-te nungchang hi ka hre lo va, mahse, ka deusawh ngai lo.

Kan rapper-te hi an mimal nunah, khawtlang leh veng chhungah an fakawmin an chhuanawm em em loh a ni maithei. Khawi emaw laia buaina siam ching leh sual ve thawkhat an lo ni maithei bawk. Kei chuan zaithiam ka ngaihsante hi an mimal nun atanga ngaisanga ngaisang lo ka ni lo, an zaithiam leh thiam loh atangin ngaihsan tur ka teh thin. Nitin zantina rui reng pawh ni se, a professional line-a a master chuan ka ngaisang tho. Mimal nun ngaihsan lam hi thu hran daih, tehfung hran daih niin ka hria. Thiam lo chung chung leh thiam tak chung thleng pawha hla thu rhyme, alliteration, wordplay mawi tak taka an rawn daha an rawn rem khawm thin hi ka hlut em em chhan pakhat a ni.

Eng pawh ni se, Vincy te hi chu hman atang tawha tun thlengin, kum 10 chuang teh meuh mai an lo lar tawh a. A ngainate chuan kan ngaina bang lo va, drugs addict leh misual awm tha duh lo a nih lai pawhin kan ngaisang reng a nih kha. Tunah Lilzo a rawn lar ve leh ta! A lar thu-ah chuan a lar vet vet teh e. Naupang thlengin a fan a, naupang zan mu thangharh te pawhin "Anu, Lilzo" an ti hlawl zel nia! Mr. Vincy te anga a daih rei leh rei loh erawh chu, kan thlir zel a ni ang chu.

Lungtat par țobul

Khuhhawnna
James Dokhuma chuan ‘lungtat par hun’ chu, “a la rei chin hriat loh, engtikah mah, nakinah,” tiin a hrilhfiah a (Țawng Un Hrilhfiahna; 196). Lungtat hi a par theih loh avangin, a awmzia hi inchhiar zau vak lo leh, tuma hrilh hranpa ngai lovin thil lo thleng ngai lo tur sawina a ni tih kan hre țheuh âwm e.

Țiau chhak Sukteho chanchin
‘Lungtat Par’ tih țawngkam lo chhuahna, Mizo history-a a lan țanna chu Sailo lal Vanhnuailiana leh Sukte lal-in inremna an siam ațangin a ni. Heta Sukte lal hi history ziaktute ziah dan a inang lo thluah a, Rev. Liangkhaia chuan Semthonga niin a ziak a (Mizo Mi Leh Thil Hmingthangte Leh Mizo Sakhua; 17-18), Hrangțhiauva chuan Zapauva niin a ziak a (Mizo History; 367), B. Lalthangliana chuan Zapauva pa Khanțhuama niin a ring thung (Mizo Chanchin; 87).

Sukteho hi Paite chi an ni a, an thlahtu bul ber hi Suktea niin Suktea’n Buanga a hring a, Buanga’n Mangpianga leh Mangkima a hring a, Mangkima’n Khanțhuama a hring a, Khanțhuama’n fa paruk a neiin a naupang ber chu Zapauva a ni. Mizo history-ah hian inrun hmingthang leh rapthlaka an sawi țhin chu Khawnglung Run leh Khuangleng Run a ni. Heta Khuangleng Runtu hi Mualbem khaw lal Zapauva a ni.

Vanhnuailiana’n chhak a nawr
Țiau chhak Mualbem khuaa Zapauva a lal lai vel chuan Sailo lal ropui Vanhnuailiana’n Țiau chhak lam ațanga Mizoram rawn tibuai fotute nêk a duh avangin chhak a nawr a. Mizo Chanchin ziaktu Zatluanga chuan Vanhnuailiana’n Champhai a luh dan chu hetiang hian a ziak:

“Vanhnuailiana hi Lalsavunga fapa upa ber a ni. Chhim leh Hmar indo hnuah Âwnnu-ah a kai a, chuta țang chuan Tualte-ah a kai leh a. Tualte khua hi Vanhnuailiana ropui lai ber tih theih a ni. A khua chu in sang khat an tling a, pasalțha hmingthang Vanapa te, Chawngduma te, Zampuimanga te hi an awm bawk a, an ropui hle mai. Vanhnuailiana chu Tualte ațangin Lungdup-ah a kai a, Lungdup ațang chuan Champhai-ah a kai leh ta a ni."

Zatluanga’n pasalțha hmingthang a ziah lan lohvah Zabiaka te leh Tawkthiala te pawh an tel tih hriat tel a țha awm e. Vanhnuailiana’n chhak nawra Champhai a thlen hnuah hetiang hian hlain a hril zui a:

Champhaia Vai ang ka lal dawn e,

Hrum sawmpui țhuam ang ka do nang e.

Vanhnuailiana leh Suktehovin inremna an siam
Champhai-a Vanhnuailiana a awm tirh hian Sukte lal nen an inbe thiam viau a. Zapauva (hei hi ziah dan a inang lo kan tih tawh kha) hian a upate rawn tirin inremna an siam a ni. Inremna an siam kum tak hi hriat a harsa a, kum 1871-a Khuangleng Run hma a nih avangin, kum 1860-1865 inkar vel a nih a rinawm. He inremna siam hun hi inremna an siamna thu hi ziah dan chi hnih han tarlang ila. Rev. Liangkhaia’n Mizo Mi Leh Thil Hmingthangte Leh Mizo Sakhua-ah hetiang hian a ziak a:

Mualbem lal chuan upa a rawn tir a, ‘Paite leh Sailo chu unau kan ni a, engmah intih lo vang aw... Țha tê têin i awm ang u khai, chhiahhlawh tlante pawh inpek kir leh zelah i ti ang’ tiin remthu a rawn sawi a. Vanhnuailiana leh a upate chuan, ‘Ni e, Run tui a lehluan hma leh, vahmim meiin bân a chen hma chu kan indo lo vang chu’ an lo ti a, lawm takin an haw ta a.

Mizo History ziaktu Hrangțhiauva chuan hetiang hian a ziak ve thung:

Zapauva chuan Vanhnuailiana hnenah chuan a upate a tir a, “Hei, Țiau luiah chhehrawp i rawn thlak a, keiin Run luiah ka thlak bawk a, kan inkarah tumah an awm lo va. Keini chu kan ram a hrehawm si a, ka chhiahhlawhte pawh i hnenah an lo tlan maithei a, țha taka inpek kir zel ni se,” tiin a zuk sawitir a. Vanhnuailiana chuan țha a lo ti a, inremna thuthlung an siam nghal a, “Nang leh kei chu Run tui a lehluan hma leh vahmim meiin bân a chen hma chuan unau angin kan awm dawn nia,” tiin.

Run tui hi a lehluan thei lo hrim hrim a, vahmim mei pawhin engtik lai mahin bân a chen dawn lo tih hriat sa a ni. Chuvangin Zapauva leh Vanhnuailiana te inremna hi engtikah mah țhiah theih tawh loh leh tihchhiat theih loh tihna a ni a; engtikah mah an indo tawh loh tur thu leh, unau anga an awm kumkhua tur thu sawina a ni.

Vanhnuailiana’n Sukteho nena inremna a bawhchhia
Vanhnuailiana leh Sukte lal inremna siamah hian ‘lungtat par’ tak hi ziah a ni lo. Mahse, hemi thu kal zelah ‘lungtat par’ chu a lo lang ta a ni. Champhai-a Vanhnuailiana a awm lai hian, a lal in chu a kâng hlauh mai a; lal in kan lai hi Sukte mikhual an awm lai a ni a. Chumi zana in kâng chu naupang pakhat Liankhama leh a țhiante chuan, “Sukteho hal a ni a, a haltu pawh kan hmu,” an ti a. Upaho lahin, “Sukteho hian do an lak dawnin in an hal țhin,” an lo ti ve kher nen, Vanhnuailiana chuan Sukteho chonaah a ngai ta a ni.

Hei vang hian Vanhnuailiana chuan, “Lentlang thlang lama Sukteho in hmuh apiang that rawh u,” tiin thupek a chhuah a. Hetih lai hi pasalțha tam tak an awm lai leh an inel vanglai a ni a; Vanhnuailiana hi inchhir leh deuh mah se, Zabiaka leh a hote’n Sukteho an lo beih hman avangin a nih tur ang ang a ni ta a, an inremna thu chu an lo bawhchhe ta a ni. Inremna thu an bawhchhiat chhan hi ziah dan hrang hrang a awm a, hei hi tarlang tawh lo mai ila.

Vanhnuailiana chuan palai tirin Zapauva hnenah thupha a chawi a, Zapauva erawh chuan, “Run tui a lehluan ta a, vahmim meiin ban a chen ta a ni maw?” a lo ti thung a. Hei hi K. Zawla thung chuan, Khuangleng Run-a sala tângte tlan dil tura kalte a lo chhànna niin a ziak thung (Hmanlai Mizo Pi Pute Leh An Thlahte Chanchin; 130).

Khuangleng Run
Khuangleng run laia an lal chu Thawmvunga (Vanhnuailiana unaupa) fapa Thanhranga a ni. Kum 1871 kum tir khan Thanhranga leh Lalburha (Vanhnuailiana fapa) chuan Tuirial dunga vaiho run turin an kal a.  An khaw mipaho zawng zawng an chhuak vek tihah Sukte lal Zapauva leh a hote chuan Khuangleng an lo rûn a, khua an hal a. Mi tam tak an that a, mi 200 chuang salah an hruai bawk. Sala an man zingah lalnu Dari leh a fanu Banchhingpuii an tel nghe nghe.

Hemi hnu hian Thanhranga hian mi tâng kan tur leh tlan dil turin Pamenga leh a țhiante a tir a. Zapauva chuan Vanhnuailiana nena thuthlung an siam chu bawhchhiat a ni tih a hriat avangin a thinur hle a, hetiang hian a lo chhang niin K. Zawla chuan Hmanlai Mizo Pi Pute Leh An Thlahte Chanchin-ah a ziak a ni.

“Pameng, Guntui a lehluan ta hi maw? Lalburhte suangtatin nah nei ta hi maw? (Pameng, Runtui a lehluan ta maw? Lalburha te lungtatin hnah a nei ta a ni maw? tihna a ni)” tiin. Hei hi Lungtat par (lungtat hnah) lo lan țanna chu niin a lang. Ziaktu dangte’n ‘lungtat’ chungchang hi inremna an neihah ziak tel lo mah se, Zapauva’n a lo chhanna ațangin ‘lungtat par’ chu an lo chham tel ngei a nih a rinawm.

Khuangleng run hnu hian Sailo lalte leh Sukteho chu nasa takin an indo zui zel a, kum 1872-ah phei chuan an inrûn nasa hle. British sawrkar awpna hnuaia an awm hma chuan Sailoho hi Țiau ral Pawi leh Sukteho nena indo reng renga khawsa niin C. Lianthanga chuan a ziak nghe nghe a ni (Hmanlai Mizo Nun; 306).

Khuangleng run ațanga kum 144 zet a liam hnuah November ni 25, 2015 khan Khuangleng runnaa tel Laitui khua leh Khuangleng khua chuan Pathian hnena ngaihdam dilna leh lawmthu sawina chu Khuangleng-ah an hmangho a nih kha.

Photo Credit here

Mizo poetry-ah ‘Lungtat Par’
Mizo history hrang hranga kan hmuh danin ‘lungtat par’ hi kum zabi 19-naah hman țan a ni tih kan hre thei ta a. Kum zabi 20-na chawhma lamah Mizo poetry-ah hmun a rawn luah nghal a ni. Mizo novel hmasa ber ‘Hawilopari’ ziaktu L. Biakliana (1918-1941) chuan a nu Ngurchhuani a ngaihna hla (poetry) Chun Nu a phuah a. He poetry-ah hian ‘lungtat par’ hi vawi 5 ngawt a hmang a ni. A poetry i han dah reng reng teh ang.

              CHUN-NU
Run thim ruai kan lawina, dairial a chang,
Laitual nuam kan lênna, lumtu an mang.
Chûn-nu nang tel lo chuan, laitual kan par mawi hian,
Bah lai ka nemlai puan iangin, a chul zo ta.
Khuavel i țhen nite ka hau dawn e,
Min țawngțaisaknate ka’n dâwn zel a.
Thlân lungngaihthlak pana i ruang liam tur,
Lunglai a cham fana i haw hun tur.
‘Khaw nge, ka chûn lungduh’ tiin ka țap,
‘Bawihte, lungngai suh’ tiin min khap.
I lo haw hun tur ni kan zawh châng chuan,
‘Lungtat-parah’ an ti, chu chuan min muan.
Zinga ni chhuak chhiarin kan lungtat kha,
Beiseina bo lovin ka thlir fo va.
Aw, Lungtat, par thuai la ka chûn riang tê,
Kan rûn lo lawi leh la lawmna thleng se.
Lungtat par hun tur ka dawn fo țhin.
Chûn-nu lo haw hun tur ka thlir fo țhin.
Lungtat a par ngai lo’ng chatuan thlengin,
Chûn-nu haw hek lo’ng khuavelah hian.
Chûn-nu ka ngai thiam ta, i chênna ram nuam kha,
Ka rawn pan ve hun chuan, aw, min lo hmuak ang che.

Lungtat Par leh Țriau Trackx
Tun hnaia band lar tak, Champhai behchhan Triau Trackx chuan ‘Lungtat Par’ an tichhuak thar a, hei hi a lar hle a, sawiseltu tam tak an awm bawk. An music video siam chu November ni 4, 2016 khan official-in youtube-ah an upload a, he thu ziah lai (18th Nov. 2016; 12:23am) thlengin viewers 1,49,887 an awm tawh. Like 2874, dislike 118 leh comment 328 a awm bawk. Hemi hma October ni 31, 2016 khan a audio leh lyric chauhvin mi dangin an lo upload tawh a, hei phei chu viewers 1,58,346 an awm tawh a, like 2567, dislike 98 leh comment 328 tho a awm bawk.

Internet lama Mizo hla (mp3) share-na hmunpui Zoland-ah chuan November ni 2, 2016 khan download theih tura dah a ni a, ni 15 chhung lekin vawi 60,527 ngawt download a ni hman zu nia!

Khaikhawmna
Triau Trackx hla ‘Lungtat Par’ a lar em em a, sawisel pawh a tawk nasa a. Mi tam takin ‘hla thu an hmang dik lo’ tiin an dem a, ‘lungtat par’ tih țawngkam lo chhuahna thlengin an ngaihven phah a. Chuvangin theihtawp chhuahin he thu hi ka ziak ta a ni.

Țawng duh fir leh duh khirh tam tak hian tunlai țawng tluang pangngai lutuk hmanga hla phuah hi an ngaithei lo fo va. Triau Trackx phei chuan an hla dangah ‘lunglohtui pawn lunglen a hnem lo’ tih thu an hman tawh avangin sawisel an lo hlawh tawh a, tunah ‘lungtat par’ hmangin sawisel an hlawh leh ta a, an tan erawh hla tilartu a nih avangin malsawmna zel ni berin a lang.

Triau Trackx hian ‘lungtat par’ hi an hman dik loh ka hre lo; an hmang dik em em zawk a ni. Lungtat par lo chhuahna bul te, L. Biakliana poetry kan tarlan taka lungtat par a hmanna leh a hman dan te ngun taka thlir chuan, controversial lutuk (hla tihlarna țha lutuk!) tur tih chiang sa, a sawi tum fiah leh chiang em em si, dik lo ni hauh si lova an rawn phuah chhuak thei hi he hla phuahtu themthiamzia tilangtu a ni.

Music video hmuhnawm leh mit titlai tak min hmuhtirtu Triau Trackx-te hi tun țum chu ka fak ve e.

Khawngaih takin he thuziak hi hmun dangah min thawn darhsak lo turin ka ngên a che u. I mamawh a nih chuan min rawn contact mai rawh. —T.S. Khupchong

Motor inchil per leh thingtlangmi

Motor-a in zin chuan, feh haw leh kal tur hi kawng sirah in tawkin in lehpel zut zut țhin ang. Lirthei tlan zut zut sira hnathawh thawmhnaw nena kea kal chhat chhat hi pawn lam ațanga hmuh chuan, ngaihtuahna tithui thei tak a ni. 'Mizo' rau rau pawh kan inthlauh tâkzia a tilang a, rethei leh hausa inkar te, eizawnna inan lohzia te, dinhmun inan lohzia te a tilang chiang viau a ni. Khawpui leh thingtlang dinhmun thleng pawhin a hmuh theih bawk âwm e. Hetiang ngaihtuahna a awm theih laiin, motor-a chuangte'n feh kal tur leh haw tur emaw, kea kawnga kal te an han phur te hi chu a mawiin a Mizo leh em em thung si.

TV-ah emaw, thuziakah emaw, kea kal te motor-in tuihawk a chil per hi i hmuin i lo chhiar tawh maithei. A nih loh pawhin, mit ngeiin i lo hmu tawh zawk maithei. A chil pertute khan an duh reng vanga chil per an ni lo maithei a, an pawisak vak loh vanga chil per an ni maithei bawk a, engah mah an ngaih loh avanga an chil per a nih theih bakah, loh theih loh vanga an chil per a ni thei bawk. Kawnga kal, motor-in a chil perte pawh ngaihtuahna inang lo tak tak an lo puin a rinawm. Motor chil per mai mai engah mah ngai lo an awm maithei a, thinrim em em an awm ang a, hrehawm tia rilru nat phah an awm maithei bawk. A enga pawh chu ni se, kawng sira kea kalte hi chu chil per loh hram hram a țha hle a ni.

Hmanni khan kan zinna, motor-a kan chuannaah kea kal, feh haw ni awm tak hi kawnga tuihawk tling kan chil per a, a per nasa vak chu a ni lo, mahse, chu chuan ka rilru a tihrehawm a, ka rilru a nuam thei thlawt lo a ni. Ruah a sur nasa a, kawngah tuihawk a tling hnem a, keini kan hmanhmawh deuh avangin kan tlan chak a, kawng sira mipa thil phura lo kal kha kan chil per ta mai a ni. Ka thlir dana thlir lo tan chuan a holam viau ang a, ka țhiante chuan an ngaihtuah zui kher lo maithei. An ngaihtuah zui loh avanga dem tur an ni lo bawk ang.

Zirna avang liau liauvin kum 10 chuang zet chu mahni khua kalsanin kan lo awm ve ta a. Ka thingtlang rilru leh ngaihtuahna hi thingthla thei ngai lo mah ila, khawpuia awm kan nih avangin eng emaw chenah khawpui nun dan ka țawm lo thei lo țhin. Mahse, thingtlang nun mawi tak te, thingtlang ngaihtuahna thianghlim tak te hi kal bosan ka hlau țhin. Patlingte hi mahni pa an nih loh avang te, nutlingte hi mahni nu an nih loh avang te, țhalaite hi mahni unaute an nih loh avang tea hmuhsit, en hniam, endawng te hi tih loh hram ka duh țhin. Tute emaw tan chuan an hmangaih em em an ni ve tho si a.

Engtik lai mah hian thingtlangmi ka nihna hi ka theihnghilh ngai lo va, chu chuan kawng tam takah ka nun a kaihruai vein ka hria. Khawpui mite ei tur thawk chhuaktu thingtlangmite hmuhsit hi kei ka pawm thei hauh lo va, 'khaw nei' nih hi ka zahpui ngai lo reng bawk a. Keimah ațanga thingtlangmite, thingtlangmi an nih avanga hmuhsitna hi ka dam chhungin a chhuah ka ring lo; hei vang hi ni maw, inhmuhsitnaa ka lo ngaih țhin motor inchilper hi, ka chuanna motor ațang ngeia a thlen tâkah chuan hrehawm ka tih em em ni. Englekhawle, Siamtu'n rem a tih chuan dinhmun sáng zawkah min la hlãngkai ve ngei ang a, chutih hunah chuan mite tan țangkaina ka nei deuh mahna.

Ni ropui

Mihring nunah hian ni pawimawh pathum a awm a, chungte chu — pian ni, inneih ni leh thih ni a ni, an ti fo thin. He ni pawimawh erawh mitin tana ni ropui a ni lo tih a chiang. 'Inneih ni' an tih teh fo hi nupui pasal nei lote tan ni awmze nei lo pawh ni lovin, ni awm lo a ni. Thih ni hi ni lungchhiatthlak a ni a, ni ropui a ni lo. Chuti a nih chuan, mitinte intawm theih ber tur ni ropui chu, pian ni hi niin a lang ta ber. Nimahsela, mahni nun theuh han inen ila, kan pian ni hi kan nuna ni ropui ber a ni chiah em le?!

Mi tam takin kan pian ni hi ni ropui ber anga kan ngaih laiin, thlarau mi, Mizo hla phuah thiam Patea (1894-1950) chuan, "Ni ropui a lo thleng dawn ta!" an lo ti ve mek bawk a. Pathian thlarauvin a chhùn khah Patea te chuan thih hnu piah lam ram an ngaihtuah a, an dam chhung ni chu beiseinain an hmang zo va, nakin hun tur ngaihtuahin an inhnêm thin. Isua lo kal lehna ni tur chu anni ngaihah chuan ni ropui a ni. An dam chhungin Isua lo kal lehna ni thleng lo mah se, chu ni lo la thleng tur chu Patea, C.Z. Huala, R.L. Kamlala, Suakliana etc. te chuan an pian ni ai pawha ni ropui tura an ngaih a nih a rinawm.

Ziaktu hmingthang, ziakmi thenkhatin 'Father of American Literature' an lo tih hial Mark Twain chuan, "I nuna ni pawimawh ber pahnih chu, i pian ni leh i pian chhan i hriat chhuah ni a ni," a ti a, a dik hmel viau. Chutih rual chuan, mihring azirin kan ni ropui te, kan ni pawimawh te chu a inang lo zung dawn tih a chiang reng mai. Mark Twain-a ngaihdan ang a nih chuan, mahni pianchhan pawh hre chhuak zo lo, khawvela kan awm chhan la ngaihtuah ngai reng reng lo, mahni mum muma mumte chuan ni pawimawh pakhat chiah an nei dawn tihna a ni. Chutiang mite tan chuan chu an ni pawimawh neih chhun chu an tan ni ropui pawh a ni pha ngût ang em?

Hringnun hi hlim leh lungngaih inchhawk a ni. Kan lungngaih chang hian pian chhan nei lovah kan inngai a, lungngaih manganin vawrtawp a thlen chang phei chuan 'ka lo piang kher kher chu' tih rilru kan pu hial thin. Chutiang mite tan chuan an pian ni hi ni ropui a la ni cheu ang em? Hlim chang te chu a awm a, chutiang ni a thlen chuan lungngaih nghilh thakin hun eng emaw chen chu a awm theih. Nimahsela, kan hlim ni hi kan lungngaihna hun lo thleng hian a chhilh bo hneh viau thin a nih hi. Chuti chu eng ni hi nge kan ropuina ni ni ta ber chu? Hna kan neih thar ni nge, zirlaia hlawhtlinna kan neih ni nge, lirthei kan neih ni? Engtik hi nge ni ropui, thih dawn darkar thlenga kan hriat reng ni tur chu ni ta ang le?

Mihringte pian ni te hi chu, duh reng vanga lo awm a ni lo va, thawhrim avanga lo pianga ni ropui lo ni ta lah a ni hek lo. Kan pian ni hi mihring tan chuan 'thil pek' a ni ve tawp mai a ni. Inneih ni te pawh hi ropui tak angin lang mah se, chhan ho tê avangin inneihna hi a awm thei a, a ropui dan a tluantling lo. Hmelthat vang te, hausak vang te, tihpalh thil thu te, phur thut avang te, chhan dang dang holam tak tak avang tein inneihna hi a awm thei a; a nihna takah chuan, kawppui neihna ni leh chhungkaw din ni ve mai kha a ni. Nupa thenkhat phei chu an inthen a, chhungkaw kehchhia tam tak a awm phah a, ni ropui anga an ngaih an inneihna ni kha ni rapthlak a chang zui zawk a ni. Inneih ni nei ve hauh lo mi tam tak an la awm zui a! Chuvangin inneih ni hi mihring nuna ni ropui bera chhal ngam a ni lo.

Mihring nuna ni ropui chu, thawhchhuah ni ropui, thawhrimnaina a hrin ni a ni tur a ni. Chutiang tluka ni ropui leh hriatreng tlak, thâwk tawp dawn thleng pawh 'ni ropui' chang thei ni hi a awm thei ngai lo vang. Harsatna tam tak paltlang hnua hna ngelnghet tak nei tan chuan, chumi ni chu an tan ni ropui diktak zawk a ni. Ziaktu chuan, kum eng emaw zat lehkhabu a ziah hnua, midangte tana chhiar theih tura a tlangzarh ni tluka ni ropui a nei chuang lo vang. Chutiang zelin, ni ropui diktak min petu chu taimakna, thawhrimna leh tuarchhelna (T³) hi a ni. I dam chhunga i hriatreng tlak khawpa ni ropui, i inchhir leh tawh ngai lohna ni nei turin eng nge i tih thin? Eng nge i ngaihtuah? Eng nge i tum? He zawhna hi i chhan fak theih hunah Mark Twain-a thusawi hi i hlen ta tihna a ni ang.

Justice for Dustin

Zir rûn sánga than hâwl val khan,
Huang zauhvin theihna a fâwntir,
A thãwm thang velin beng a luh,
‘Hei raw, a goal leh ta!’ tiin.

An sêl e lengtinkhumtu chu,
I-League a puang tuai thiam an ti,
NECS Cup a aw a țhing tiin,
Leng nghawr lo val selna a dawng.

Rial ang a rûm ar ang a vai,
‘Tih tak arpa tuihalna khan,
Awmzia a nei thei ta lo maw’
Tiin beidawn thu a hril ta.

Tuang tichhahin huang zauh zel la,
Selna anka sirah hnawlin,
Khawfing a chah hma loh zawngin,
Hmatiang sawn tumin bei zel rawh.

Kan chhuang che i țhen leh rualte’n
I hnungah kan ding zam lo la,
Au kan nuam khuavel hriat thama,
‘Justice For Our Dustin’ tiin.



NECS Cup 2016-ah khan kan thianpa Dustin Lalkulhpuia kha commentator a nia, facebook lamah an sawisel nasat em avangin a thlavang hauh nan hei hi March 24, 2016 khan ka phuah a ni.

GK bu ka lakai țhin

Khatih lai khan kan khaw YMA library-ah member ka ni a, kartin lehkhabu pathum aia tlem lo ka hawh ziah a, Librarian-in min duhsak avangin pathum aia tam hawh châng ka nei fo. A chhiar lah ka chhiar nasa narawh! Kum khatah lehkhabu 120 te ka chhiar chhuak hman a ni. Ka lehkhabu chhiar leh a ziaktu hming ka ziak chhuak thlap thlap a, khawiah nge a awm ka hmu chhuak zo ta lo. GK lam hawi hi ka hawh tam ber a ni a; zanah hian current êng kan nei ve ngai lo va, sangha țin ruak hmanga siam bati êng teng teng hnuaiah ka lakai a. Ka pa țhiante an lo lèn chângin an torchlight-in min lo èn țhin. Khatih lai kha, kum 2001 chho vel a ni.

Kum 2001 vel ațanga kum 2006 thlengin lehkhabu ami thu bengvarthlak hrang hrang lakkai (copy) ka chîng hle. Lehkhabu ka hmuh phak tawh phawt ami chu ka lakai a ni ber. Blank paper/A4 ('fullscape' kan ti țhin) hi khawl lain ka țhui khawm a; a nih loh leh, ziaklohbu hlui, a awlah te ka ziak țhin. Library-ah hian Year Book ka hawh a — khawvel ram hrang hrang chanchin te, ram/khaw hming hlui leh thar te, ram khat pa (father of nation) te, ram leh khawpui te, lehkhabu leh a ziaktu hming te, lamtawi leh lampum te, thusawi ropui te, thil mak leh dangdai te, lian ber zau ber sang ber etc. te, mi larte pian ni leh thih ni te, ram hrang hrang hruaitu te, sports lam te, thu ngaihnawm leh thil dang dangte ka lakai țhin.

Ka la hriat reng chu, kum 2000 (Milennium) puala Mizoram sawrkarin lehkhabu lian leh hlai pui mai (a bu hming ka hre chhuak zo ta lo) a buatsaih kha ka hmu fuh a, a chhunga thute ka lakai ngat ngat mai a ni. Milennium ni taka piang leh kum 100 tlingte list an dah dal a, kan khua Vanbawng mi, Pu Lianzama nu (a hming ka hre tawh lo) pawh kum 100 tling zingah a tel nghe nghe. Pu Lalhmachhuana Zofa-in 'Mizoram General Knowledge' a tihchhuah hmasak ber hi, ka țhianpain kan school sports-a best boy a nih lawm nan a dawng a; chu chu hawhsakin a chhunga thu awmte ka lakai chhuak vek a ni. Ka lo va han taima tak! Khatih lai na na na kha chuan, hriatzauna lamah tumah han huphurh ka nei bik vak lo.

Heng ka thu hrang hrang lakkai te hi tun thlengin ka la kawl hlawm a, a tam zawk chu ka hmu chhuak zo tawh lo. Internet te ka han khawih theih tâk hnuah ka lakai tawh ngai lo va; zaninah erawh, kum 10 chuang zet a ral hnuah naktuk lama ka thil tih tura inbuatsaih nan tiin ka hai a, ka keu let hlawm a, lung a lêng duh ngei mai. Khatih laia ka taimakna leh beih nasatna kha ka ngaihtuah lêt a, tunah engmah ni lo mah ila, eng emaw tak nih chu ka phu a ni! Mahse, engmah erawh ka ni ta lo. Thih thlenga engmah ka ni lo hlen ta a nih phei chuan, khang thil kha naupan lai thil mai chauh a ni dawn tihna a ni.

Eng eng emaw

A NA LEH THIN
Inbiak laia thinrima phone i dah hmak hmak te hian ka haw thei lo che a, ka rilru erawh a na thin.
Ka chunga i thinrima mi chapo ber anga min chhuah te hian ka haw phal lo che a, ka rilru erawh a na thin.
I thiam lohna dahthaa ka dik lohna mi hrilh par par te hian ka haw ngam lo che a, ka rilru erawh a na thin.
I thusawi anga i awm lohva i inphat zaih zaih te hian ka dem phal lo che a, ka rilru erawh a na thin.
'Ka hmangaih che' ka ti che a, 'ka hmangaih che' min ti a, ka rilru erawh a na leh thin.

HMAN LEH TUN
Hmanlai chang turin tun hun hi kan hmang mek!
Tuna kan hun hman mek hi nakinah chuan 'hmanlai' kan la ti dawn!
Chutih hunah chuan 'hmanlai kha aw..' kan la ti vawng vawng ang — tun hun hi!

THEUH
Tu paw'n hmangaih kan nei theuh.
Min hmangaih turin kan beisei theuh.
Kan duhdana awm turin kan duh theuh.
Duhdan lova an awm hian kan na theuh.

HMANGAIH EM VANG
Nang hmangaih hi thihna ni ta se, thih ka thlang lovang - thi sa ka nih dawn avangin.
Nang chân che hi âtna ni ta se, ka ât i phal bîk dâwn em ni?
'Ka hmangaih che' ka tih hian, ka hmangaih che satliah lo va; 'ka hmangaih che' ka tih hi, ka hmangaih em che vang zawk a ni.

VAKVAI TURIN
I lam hawi turin mi hui a,
Ka pan ruak ruak che a,
Ka chak lohna chu thahruia hmangin,
I bawihah mi hnuklut ta a..
Chu ngawt pawh chu ka lawm em em laiin,
I bawih pawh ni tlak lova mi ngaiin,
Vakvai turin mi kalsan ta maw..

HLIM
Hlim ruih a awl;
Hlim luih a har.

TLAKNA
Tumna a sân poh leh tlâkna a sáng;
Beiseina a sân poh leh tlâkna a nâ.

BEISEINA THAWRA!
Nuih ka tum a, ka nui thei lo;
Hlim ka tum a, ka hlim thei lo.
Tah ka tum chang tal hi chuan hlawhchham tawh lo ila ka va ti em!

THIAN
A hun laia thian tha ber ni-a kan ngaihte'n min kalsan hun an nei thin. Kawngsira kan lo enliam mai mai thinte kha thiantha an chang zawk fo. Ka thian, tuna i thian tha leh kawm ngeih em em nena intihthiam loh hun in neih hunah chuan he thu hi i la rawn tlangaupui ve ngei ang.

Hmangaihna lama ka naute tana ka thurawn

Ka nau, hmangaihnaah hian chintawk nei la, i tluk palh pawhin tlu nawn duh hauh suh. Mihring avanga tlu mai mai tur i ni lo tih hria la, intipaukhauh ta che! Mihring chuan, kumtluang atana thu a thlun che chuan a tuk lawkah a kalsan mai thei che tih hria la, fimkhur sauh rawh. 'Kumtluang' tih țawngkam hi a hnua rilru nâ tizualtu mai a ni tih hria ang che. I awih lo vel maw? Kumtluang a chul a, Chuailo a chuai a, Nihawi pawh hawi ngaihna hre lovin a kun tâk lup hi!

Hmeichhia hi ba sa ngam lo la, zah takin en rawh. A rilru vawi khat i tihnat tawh chuan, chatuanin a tina reng tawh ang che. A dawhtheih chin a pelh tawh hunah chuan, a nunah tlawmin awmzia a nei tawh lo vang. I nat poh leh a nuam tawh ang. A nun i tihbeidawn chuan pawisak a nei tawh lo vang a, tu pawh a pan hreh lo vang. Nawhchizuar tenawm ber paw'n hmaichhanah Lal Isua a hmu ngam a nih kha!

Ka nau, nang pawh hei hi lo hria ang che. Mipa hi verther leh hlauhawm taka siam a ni a, a taksaah tharum tam tak dah a ni. Eng anga fel pawhin chu chu an pai tih hria ang che. Mipa ngam chintawk i neih loh chuan, i taksain a tawrh hma hauhvin i hmingin a tuar ang a, i taksain a zui ang. Mipa hmangaihna hi a nghetin a tlo tawk a, a vuan fuh chu an nihlawh țhin. Chu chu i tihchhiat hlauh chuan pawisak a nei tawh lo va, a nun a lilam ta țhin a ni. A tlawm hreh lohna hi i vanneihna a ni a, hmeichhia angin a thinlungah huatnain hmun a chang thûk ngai lo. A mittui i tihtlak tawh erawh chuan i mittui tlak hun a nghak tawh ang.

Hmeichhia hi a nunnem a, a nunrawng tho va. A luhlul em em a, tlawm a hreh ngawih ngawih a, a mittui chu mi dangte tihtlawm nan a hmang leh tho si. A fing kar a, a muthilh lai pawhin a meng a ni! Mipa chu a â bual a, nau chawbawm avang ringawt pawhin mualphona vawrtawp thlen a inhuam fo. Inngaihzawnnaah ruahmanna leh hmathlir țha a nei lo va, a tlachawpin a kal thin. A tisual zing a, ngaihdam fo a țul a ni.

Ka nau, inngaihzawnna hi la run lo la, hmangaihna a tel erawh chuan i ngaihtuahna tifim viau ang che. Nupui pasal neih hun thleng pawhin aw...

©September ni 10, 2014

Incheina leh milem

Mihringte hian incheina kan ngah khawp a, kan ngaihtuahna tibuai pha chin khuhna atana kan hmante bakah, kan taksa leh kan hmel mawina tur nia kan rin kan inbel chhing chheng a, kan vai tingtang tan ta viau ni te pawhin a lang. Tlereuh inbel nasa deuh hi a vai deuh tlata hriatna ka nei tlat pek a! Kan silhfen a tê telh telh a, a man a to tulh tulh thung! A khuh theih chin a tlem telh telh a, incheina erawh kan ngah tulh tulh thung lawi a! Design thar thar a rawn chhuak zung zung a, neih chu sawi loh, a hming kan hriat hmain a tharin a rawn chhuah hnan zel a, thangtharte khawvelah kan kutchi lo hawi ta hu hu mai a nih hi. He khawvelah hian kan kut leh ke, kan taksa pum timawia khuh mawi thei silhfen ni lo, incheina dang hi mihringte'n kan ngah khawp a, kan chetzia leh nungchang, kan pawn lam lan dan, kan chhehvela thil awm zawng zawngte pawh incheina hmanruaah kan seng lut a, kan mihring mamawhte hmanraw mamawh hmanga inchei pawh kan intihhmuh chho ta zel a. Sum leh pai hi kan incheina chelek nasat ber a ni. Mamawh lo kan lo awm si lo va, mite'n kan mamawh em em mai sum leh pai min rawn vur chuan, min vurtu chu kan hmu hmeltha a, kan hmu fel a, kan hmu tling awl khawp. Hei vang hian alawm, pa dul kudam lian satliah, a sum lakluhna avanga mi chhe ber pawhin a dinhmun kan awh lohte thleng thleng kan Biak In zahawmah mipui kan hmachhawntir fo thin hi ni. Pawisa tam tak pawh hi, hal aralah chuan minute tlemte chhung leka meivap chang nghal thei thil a ni. Chutiang bawkin, sum leh pai hmanga inchei hi a pawnlangin a daih rei lo hlein a rinawm. Hmingchhiatnaah lah, sum leh pai hmanga hmingchhiatna hi a nawhrehna a awm tawh miah lo lehnghal. Chuvangin incheina awlsam mah ni se, incheina hlauhawm a ni. Mipain hmeichhia a mutpui dawn a, a incheina manto leh mawi tak takte chu hlipin sirah a hnawl a, a taksa a chen thin. Chutiang bawkin he incheina manto sum leh pai hmang hi hnawl ngam thin ila, a takah i cheng ang u. Sum leh pai hmanga inchei thin mihringte hi i phelhruak thin ang u. Sum leh pai hi kan mamawh, kan hmanrua leh thil dang dang leina tura thuthlunghlui hun lai ata tawha an lo hman thin a ni a, mihring leina tur a ni lo ve. Eden huan atangin Evi leh Adama te thuawih loh rahchhuah chhia leh tha hriatna kha tun thlengin kan la chhawm chho zel a, he kan chhia leh tha hriatna hi mihringte hmanrua ve mai sum leh pai hian tibo lo sela, hliahkhuh lo sela a duhawm hle. He Zoram kilkhawr lutukah pawh mi tam takin sum kan duh lutuk vangin kan taksa kan zuar ta hial a, kan innawt tek ta chhuai chhuai mai. A pawi takzet. Sum leh pai hi hmaithinghawng, hmaikawrah kan hmang a, tam tak chuan a mawi te pawh kan mawipui narawh e. Mahse, mihring hi hliahtu leh khuhtu a awm tawh chuan milem a ni, tih hi hria ang u. Milem hian hlimna tak tak min pe thei lo va, cartoon nen an danglamna a awm lo, cartoon chu fate awmtlei nan a la hmantlak zawk zaw mah a! Hawh u, sum leh pai hmang hian i insiamchhe kher lo vang u! Midangte retheihna avanga hausak te, midangte retheihna avanga hlim phah te hi tum lo ila. Hlimna hi chung lamah a awm a, chu chu chah chhuak thei turin thawkrim mai ang u auh!

Pawi țhak lo

I chatuan a tawi vang nge,
Rei daih lovin kan ințhen a;
A hlim ber ang ziazangin,
Mipa dang nena in thlalak chu,
I DP a, i PP nghal a;
Cheng chung che hian.
"Kan inngaizawng lo, kan ni lo"
Tiin i insawifiah reng tho va.
Ka awih leh awih loh tur,
Ka ngaihtuah laiin,
In lo inngaizawng reng si.

I chhas thar chuan min tilawm a;
Mi sual tak, lerh tak a nih vangin.
Engtikah emaw khawiah emaw chuan,
Phuba min laksaktu țhianțha,
A la ni ngei dawn si.
In la ințhen leh ang a,
I rilru a na ang a;
Chutih hunah chuan,
I tan ka awm tawh lo mai ni lovin,
Ka hmangaih țhin i nih hre reng chungin,
Ka lo hlim veng veng dawn si a.

A hun laia chhelo em em kha,
Kum rei lo te hnuah i chuai ang a,
I eyebrow dum hle mah se,
I lipstick sen hle mah se,
I powder paw hle mah se,
I mawipui reng dawn si lo.
Hmelțhatna hmanga mawi thei lo chu,
I chhe ve tawh hlein ka ring a;
Chu hun a thlen hun tur ngaihtuah chuan,
Tuna kan lo ințhen ta mai hi,
Pawi ka ti țhak lo!

Khuareiah,
Pawi ka ti țhak lo'ng e.

Chawh asin

Țha tê têa,
Kan inngaihzawn laiin,
Ka remti lo chung chungin,
Min țhen lui a,
Ka chawh asin.

I chhas thar nen,
Hlim takin in lêng a,
In ni hlen dawn maw tih laiin,
A kawp che a,
I chawh asin.

Inlamletin,
Kan ni leh thei hram a;
Inneih tum laiin chhûngte'n,
An phal lo va;
Kan chawh asin.

Incheina leh kei

Kum 2003 ni tain ka hria. Ka la hriat reng chu, pawl 7 kan zir kum a ni a, kum bul sikul kan kal tan ni chuan tlar hmasa berah ka thu a; ka hnungah hmeichhe pahnih an thu bawk a. Chumi ni chuan t-shirt nghawng bial, tukkhum hnuai zawn tet hi ka hâ a, chu chu ka hnunga thu hmeichhe pahnih chuan an kawk a, an nui an nui mai a, hrehawm ka ti hle. Anmahni kha ka haw lo va, mahse, ka t-shirt kha ka hua a. Rah hrual nawk nawk ka châk a, hâl ral daih ka châk a, min tizaktu a nih avangin ka haw ngawih ngawih a ni. Khami ni atang khan ka ha nawn leh ngai ta lo.

Dolly Parton-i 'Coat of Many Colors' ang em hi chu inbel ngai lo mah ila, kekawr mawngbel na na na chu ka ha rei hle. Mi nei zawkte lah hian silhfena pawp lo tur lai pawp awm te, tet lo tur lai tet awm te an hmu thei thin khawp a; heng thil zawng zawngte hi incheina ngaihthah leh ngainat loh vang a ni lo va, retheih vang a ni. Italian fashion designer lar Elsa Schiaparelli-i'n, "Hun khirh leh harsa tawn lai hian incheina hi thil huatthlala tak a ni," a lo tih hi a dikzia hre chiangtu ka ni.

Pawl 9 ka zir kum khan kum tluanin smartshoe ka bun tumtla thak. Hei hi ka smart vang leh smartshoe ka ngainat vang a ni lo, bun tur dang ka neih loh vang a ni. 1st yr BA ka zir kum khan sneaker pakhat ka bun tumtla thak bawk. Hei hi sneaker ka ngainat vang a ni lo, a dang bun tur ka neih loh vang a ni. M.A ka zir thleng pawhin pheikhawk hi a chhuat pawp thleng rakin ka bun thin a, fur ruahtui tlak lai hi chuan mawza chungah polythene ka bun hnan thin.

Sikula uniform inang tlang neih hi thil tha tak a ni. Thawmhnaw nei deuh leh nei lo deuhte inang tlang taka min khairualtu a ni a, sikul uniform hlutna hre chiangtu niin ka inhre ve. Collegeah chu chu a chiang zualin ka hria. T-Shirt hi a man a tlawm a, hak a nuam a, ka ngaina bawk. A rawng dák rak thlenga ha thin ka ni a, tun thleng pawh hian ka ni. Incheina ngainat loh hi ka inzir a ni lo va, ka neih miau loh avangin ngaina lovin ka awm lo thei lo a ni zawk.

Tun hnu, eng pawl pawlah emaw ka inhman hnu hian loh theih lohva neih baka inchei a ngaih chang a awm ta fo mai a, hrehawm ka ti thin. Ka thawh chhuah tawk chiah hi silhfen ka lei a, ka inbel thin; chu chu ka lungawina pawh a ni. Incheina atan sum pawh ka sêng tlem khawp. A chang chuan, silhfen hi min timilem lehzualtu niin ka hre fo bawk. A aia mamawh zawk dang ka ngah avangin incheina atana sum sèn hi hreh tak têin ka hreh a, hmun pawimawha kala thil pawimawh tih dawn hi ka buai ru fo rêng bawk.

An duh dana inchei tura min duhtu chuan a hmanrua min pe sela, ka inbel mai ang. Min pe thei dawn a nih si loh chuan an duh dana inchei turin min beisei suh se, tih hi ka ngaihdan a ni. Incheina hi min tizahawmtu leh zuamawma min awmtir theitu ni mah se, mi ropui kan nih leh nih loh hriltu a ni lo. Polish physicist, khawvel mihring piang tawh zinga Science subject pahnih (Physics & Chemistry)-a Nobel Prize dawng kawp thei awm chhun, Marie Curie pawhin silhfen pakhat bak a inbel ngai lo.